بررسی وضعیت کمبود پول خرد در سه دوره تاریخی
وقفه در دادوستد
١- دوره پهلوی اول
از دوره پهلوی اول، اسنادی وجود دارد که نشانگر وجود معضل کمبود پول خرد در این دوره است. با بررسی سندی با عنوان «کمبود مسکوک نیکل در بازار و ضرب مجدد توسط بانک شاهی» در سال ۱۳۰۷، می‌توان از وضعیت این مشکل در آن دوره باخبر شد. اسناد آن دوره نشان می‌دهد این معضل در شهرهای مختلف وجود داشته است. از جمله این اسناد می‌توان به این موارد اشاره کرد: «کمیاب شدن پول خرد و اسکناس پنج‌ریالی در نیریز» در سال ۱۳۱۹ «کمبود پول خرد در لارستان» در سال ۱۳۱۶ «گزارش شهربانی شیراز از کمبود پول خرد و مسکوکات در فارس» مبنی بر کمبود پول خرد و مسکوک نقره در ایالت فارس و به زحمت افتادن اهالی فارس در انجام معاملات در ۱۳۱۶
٢- دوره پهلوی دوم
کمبود پول خرد در سال‌های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ در شهرستان‌ها معضلاتی به بار آورد و باعث ناراحتی مردم شد و دولت به چاپ اسکناس و ضرب سکه پرداخت و بعضی از اقشار مردم به روش‌های موقتی مانند برگه‌های کاغذی و مقوایی دست‌سازبه جای پول روی آوردند. در پرونده ۱۱۰۲۶-۲۴۰ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، بریده جراید سال‌های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ دیده می‌شود که در آنها اخبار مربوط به کمیابی پول در تهران و شهرستان‌ها آمده است. از جمله تیترهای این بریده جراید عبارتند از: «در بازار ابهر ابدا پول خرد یافت نمی‌شود و اهالی سخت در مضیقه هستند»؛ «بانک ملی درباره رواج پول خرد عاجز مانده و در شعبه بازار فقط پنجاه ریال پول خرد به مراجعه‌کنندگان می‌پردازد»؛ «پول خرد در همدان نیست و جمعی از اهالی شهرستان همدان از فقدان پشیز سخت شکایت دارند و از مراجع مسوول تقاضای ارسال پشیز به مقدار کافی دارند»؛ «لاهیجان - سه ماه است پول خرد در این شهر پیدا نمی‌شود و کمبود پول خرد مردم و کسبه مهاباد را دچار مضیقه بسیار کرده است. در این اسناد و بریده جراید، نام شهرهای دیگری هم که دچار مشکل کمبود پول خرد بودند، دیده می‌شود؛ مانند: مسجدسلیمان، نهاوند، کرمانشاه، کنگاور، یزد، سبزوار، تبریز، بندر انزلی، خوی، آبادان، لنگرود، اهواز، فومن، خرمشهر و اردبیل.
٣.دوره جمهوری اسلامی
اخبار و تجربه سال‌های گذشته نشان می‌دهد معضل کمبود پول خرد در دوره جمهوری اسلامی از سال‌ها پیش شروع شده و تاکنون ادامه داشته است. در یکی از خبرهای منتشرشده در سال ۱۳۸۴ با عنوان « بانک مرکزی نیاز جامعه را تامین کند- نگاهی به وضعیت کمبود پول خرد در جامعه ما می‌خوانیم: «کمبود پول خرد به معضلی در جامعه تبدیل شده است. بسیاری از مردم جامعه هر روز در سوار شدن به تاکسی با مراجعه به بقالی یا کیوسک روزنامه فروشی و... با مشکل پول خرد دست به گریبان هستند...»
در خبری دیگر آمده است: «تاکسیرانی اعلام کرده است: درخصوص مشکل کمبود پول خرد در هنگام دریافت و پرداخت کرایه تاکسی‌ها به آگاهی می‌رساند. پیشنهادهایی به شورای محترم اسلامی شهر تهران ارائه شده است و ان‌شاء‌الله در سال ۱۳۹۰ نرخ‌های کرایه به‌گونه‌ای اعلام شود که این مساله در حد بسیار بالایی مرتفع شود» (جوابیه روابط عمومی سازمان تاکسیرانی، اسفند ۱۳۸۹، ص ۲). در مقاله‌ای آمده است: «این روزها استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی یا خرید کالاهایی که مبالغ آن به پول خرد ختم می‌شود، مشکلاتی را برای شهروندان ایجاد کرده و اغلب بر افزایش سکه‌های رایج برای آسان‌تر شدن دادوستدهای خرد تاکید دارند.»
اسناد و منابع سه دوره تاریخی پهلوی اول و دوم و جمهوری اسلامی از وجود معضل پول خرد در سال‌های ۱۳۰۷تا۱۳۱۷ و ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۲ و ۱۳۸۴ تاکنون حکایت دارد و پاسخ پرسش نخست این پژوهش که وجود سابقه کمبود پول خرد است، تقریبا مشخص می‌شود؛ اما آیا این رخداد در گذشته هم مانند امروز بوده و مشکلات، علل و راه‌حل‌های یکسانی داشته است یا تفاوت‌هایی بین آنها دیده می‌شود؟ برای پاسخ به این پرسش، نیاز به تحلیل اطلاعات اسناد و منابع است.
تحلیل و بررسی منابع سه دوره فوق
در بررسی تحلیلی و مقایسه‌ای اسناد دوره‌های پهلوی اول و دوم با منابع خبری دوره جمهوری اسلامی می‌توان شباهت‌هایی میان مشکلات ناشی از مساله کمبود پول خرد، علل و راه‌حل‌های آن در حال حاضر نسبت به گذشته با وجود بعضی تفاوت‌ها مشاهده کرد. در اینجا به بیان برخی از آنها پرداخته می‌شود.
۱- مشکلات کمبود پول خرد
الف. به زحمت افتادن مردم در معامله
در اسناد آمده که کمبود پول خرد باعث سختی در معامله و ناراحتی مردم شده است. این وضعیت با کلماتی مانند «در زحمت یا مضیقه بودن مردم»، «عسرت» یا «به ستوه آمدن» ایشان و مانند آنها بیان شده است. در نامه ۲۷شهریور ۱۳۱۴ وزارت داخله به وزارت مالیه آمده است: «به‌طوری‌که ایالت فارس رمزا اطلاع می‌دهد به‌واسطه نبودن پول خرد و مسکوک نقره مردم به زحمت افتاده‌اند. متمنی است برای رفع عسرت اهالی...».
در خبر دیگری آمده است که «در گیلان وضع بازار به علت کمبود پول خرد و اسکناس ریز نهایت مغشوش و خراب است اهالی به ستوه آمده و انتظار بذل توجه از دولت را دارند.» در نامه وزارت دارایی در ۳۰ بهمن ۱۳۳۱ به بانک ملی ایران نوشته شده است:
«طبق تلگراف واصله از شهرستان خوی اهالی از حیث پول خرد، بی‌نهایت در مضیقه هستند...»
در نامه بانک ملی به وزارت دارایی در ۲۸ مهر ۱۳۳۲ آمده است: مساله کمبود پول خرد در مرکز و شهرستان‌ها به‌تدریج کسب اهمیت کرده و موجبات مزاحمت اهالی را در معاملات روزانه فراهم آورده است.» در سند دیگری که نامه بانک ملی به وزارت دارایی است، می‌خوانیم: «اصولا مضیقه پول خرد در تمام نقاط کشور کم و بیش حکمفرماست» در گزارشی در سال‌های اخیر آمده است: «در شرایط کنونی، دسترسی به سکه‌های زیر ۱۰۰۰تومان برای اکثر فعالان اقتصادی سخت شده.»
ب.سختی در ایاب و ذهاب
کمبود پول خرد سختی‌هایی برای مردم در رفت‌وآمد به بار آورده است و از نمونه‌های آن پیاده کردن مسافر به‌خاطر نداشتن پول خرد است. در خبری در روزنامه واهمه در سال ۱۳۳۱ آمده است: «گاهی در اتوبوس‌های شمیران، مسافرانی را که اسکناس بدهند از اتوبوس پیاده می‌کنند.» موسوی در نشریه دانشجویی سررشته «گرفتن کرایه تاکسی بیشتر، به بهانه نبودن پول خرد! و گاهی پیاده کردن مسافر به‌دلیل نداشتن پول خرد» را از رفتارهای غیراخلاقی محیطی که در آن زندگی می‌کنیم برمی‌شمرد.
ج. وقفه در معاملات
نبودن پول خرد، کندی یا وقفه در معاملات را پدید آورده است. در خبری مربوط به ۲۹بهمن ۱۳۳۱ آمده است: «اهواز - نبودن پول خرد باعث وقفه معاملات شده و اهالی از این حیث بسیار ناراضی بوده و شاکی هستند».
در خبری دیگر در ۱۰دی همین سال می‌خوانیم: «سبزوار - به قدری مردم در مضیقه کمیابی پول خرد قرار گرفته‌اند که اغلب مشتری‌های خود را بر اثر نداشتن پول خرد رد می‌کنند...»
امروز هم در ایران مشهود است که کمبود پول خرد، معاملات را کند و گاه متوقف می‌کند؛ به‌طوری‌که گاه عده‌ای از انجام دادوستد منصرف می‌شوند. در بیان شهردار اراک در سال گذشته آمده است: «مردم با مشکل کمبود پول خرد مواجه هستند که این مشکل رانندگان نیز به‌شمار می‌رود و در اکثر مواقع برای پس دادن مابقی پول به مسافران با مشکل کمبود پول خرد مواجه شده و این عامل سبب کند شدن عمل پرداخت کرایه و در نتیجه معطلی بیشتر مسافر و راننده می‌شود.»
د. ارائه کالا به جای بقیه پول به مشتری
در خبرها و اسناد درباره ارائه کالا به جای بقیه پول مطالبی آمده است و اینکه مردم برای حل معضل کمبود پول خرد به کالاهایی برای مبادله روی آوردند. در نامه دارایی در سال ۱۳۳۱ به بانک ملی آمده است: «اهالی آبادان از فقدان پول خرد در زحمت بوده و تمبر و سیگار به جای پول خرد مبادله می‌کنند...»
در سند دیگر در دی ماه ۱۳۳۱ آمده: «...در بعضی از اتوبوس‌ها به جای پول خرد بسته‌های سیگار یا کبریت به مسافران می‌دهند...» خاموشی درباره وضعیت کمبود پول خرد در یازده سال پیش نوشته است: «...دادن آدامس و شکلات به جای بقیه پول در بقالی‌ها و... عرفی متداول شده است» در خبر دیگری در سال ۱۳۹۲ می‌خوانیم: «کمبود پول خرد باعث شده تا برخی از تاکسی‌داران در ورامین با چسب زخم، آدامس و شکلات، باقی‌مانده کرایه مسافران را به آنها پس دهند که این امر با اعتراض مسافران مواجه شده است.»
هـ . مشکل کمک به نیازمندان
مشکل نداشتن پول خرد باعث بروز مشکل اخلال در کمک به نیازمندان هم می شود. کمک به نیازمندان اعم از افراد به‌صورت حضوری یا صندوق‌های صدقات معمولا با دادن پول خرد صورت می‌گیرد. در سال۱۳۳۱ در نامه یکی از هموطنان به نخست‌وزیر آمده است: «فعلا در سراسر کشور پول خرد که از احتیاجات مردم است از قبیل یک‌شاهی و دوشاهی و پنج‌شاهی یعنی پنج‌دینار و ده‌دینار و بیست‌وپنج دینار موجود نیست؛ مردم قدرت ندارند به تمام گداها که دست به پیش مردم دراز می‌کنند ده‌شاهی بدهند یا قدرت هم دارند نمی‌دهند؛ ولی اگر پول خرد پنج‌دیناری و ده‌دیناری و بیست‌وپنج دیناری باشد برای طبقه بیچاره هم خیلی رفاهیت دارد.»
امروزه هم مشکل پیدا کردن پول خرد برای کمک به نیازمندان وجود دارد. در گزارشی در سال ۱۳۹۱، درخصوص کمک مالی به مادر و دختری که در خواست پول می‌کردند، آمده است: «...تا در نهایت تصمیم گرفتم حداقل ۱۰۰۰ تومان و حداکثر ۲۰۰۰ تومان به آنها بدهم؛ با خودم گفتم عیبی ندارد، این هم بشود صدقه این ماه! وقتی سراغ کیف پولم رفتم متوجه شدم فقط چند اسکناس ۵۰۰۰ تومانی دارم و البته محال بود که یکی از آنها را به این مادر و دختر بدهم تا جایی که برگشتم و به راننده گفتم: واقعیتش پول خرد ندارم، چه کار باید بکنم؟»
و. مشاجره میان مردم
در خبری آمده است: «...این مشکل هر روز در جای جای کشور باعث جر و بحث‌هایی میان مردم می‌شود» در مقاله ای در سال گذشته درباره کیف پول الکترونیک آمده است: «صرف نظر از کارمزد دستگاه‌های POS،کمبود پول خرد در معاملات روزمره یکی از مشکلاتی است که همواره مشتریان و فروشندگان را درگیر خود می‌کند.»
نداشتن پول خرد و رند کردن خودسرانه کرایه‌ها از سوی رانندگان تاکسی موجب اعصاب‌خردی و در نهایت درگیری‌های متمادی بین مسافران و رانندگان در سطح شهر شیراز شده و تاکنون نیز کار جدی برای رفع این معضل انجام نشده است.
ز. پس ندادن بقیه پول
یکی از مشکلات کمبود پول خرد پس ندادن بقیه پول به‌ویژه از سوی فروشنده است. در گزارشی آمده است: «...پس ندادن پول تاکسی...به جای بقیه پول در بقالی‌ها و....عرفی متداول شده است.»
در گزارشی دیگر هم آمده است: مشکل پول خرد و ندادن مابقی کرایه تاکسی افراد به‌دلیل نداشتن پول خرد، یکی از مشکلات همیشگی رانندگان تاکسی و مسافران بوده است که همچنان ادامه دارد. در این زمینه گزارشی هم درباره پس ندادن بقیه کرایه تاکسی به مسافران (به‌دلیل کمبود پول خرد) در روزنامه ابتکار در سال ۱۳۹۴ نوشته شده است.
ح. خریدوفروش پول خرد
معضل کمبود پول خرد، شغل کاذب پول خردفروشی را هم پدید آورد. در خبری آمده است: «همین‌طور خریدوفروش پول خرد نیز به شغلی تبدیل شده است چنانکه هر صدهزارتومان را نودوپنج‌هزار تومان می‌فروشند!»
در خبری دیگر آمده است: «یکی از کسانی که شغلش می‌تواند در این شرایط چاره‌ساز باشد، آدم هایی هستند که به شغلشان معروف هستند به نام «پول خردی».
در خبری دیگر آمده است که: یک راننده تاکسی ۵۰۰۰ تومان را به قیمت ۹۰۰۰ تومان از متکدیان در محل زندگی‌شان می‌خرد!
بررسی اسناد و منابع مربوط به کمبود پول خرد نشان می‌دهد ویژگی‌های مشابهی در مشکلات کمبود پول خرد، میان زمان حال و گذشته وجود دارد. از جمله آنکه مردم بر اثر کمبود پول خرد در معاملات به زحمت می‌افتند؛ در رفت‌وآمد با وسایل نقلیه دچار مشکل می‌شوند؛ در دادوستدشان کندی یا وقفه می‌افتد یا به ناچار از کالاهای مختلف به جای پول خرد استفاده می‌کنند و گاه حتی در کمک به نیازمندان هم دچار مشکل می‌شوند.
با وجود برخی مشابهات در ویژگی‌های مشکلات کمبود پول خرد میان امروز و گذشته بعضی تفاوت‌ها هم دیده می‌شود؛ مانند: بروز مشاجره میان مردم؛ پس ندادن بقیه پول در دادوستد و همچنین خریدوفروش پول خرد یا پیدایش شغل پول خردی و این مشکلات امروزه مشاهده می‌شود. البته ممکن است این مشکلات در گذشته هم وجود داشته است؛ اما در اسناد بررسی‌شده این پژوهش مشاهده نشد.
۲- علل کمبود پول خرد
هر چند در هر دوره‌ای به عللی معضل کمبود پول خرد پدید آمد که در جای خود قابل بررسی است، اما در مقایسه اسناد سه دوره مورد پژوهش از عللی سخن رفته است که عمدتا شبیه به هم هستند؛ مانند
الف. نیاز به ورود «مطلس» از خارج
به‌دلیل نیاز ضرب سکه به مطلس یا همان پولک بدون نقش سکه که برای ضرب سکه از آن استفاده می‌کنند و از خارج وارد می شود، یکی از علت‌های کمبود پول خرد، نیاز به طی شدن زمان لازم برای واردات مطلس بود. در خبرهای دوره دوم مورد بررسی می‌خوانیم که مطلس در کشور نیست و باید از خارج وارد شود.
در نامه ۲۸ مهر ۱۳۳۲ بانک ملی به وزیر دارایی آمده که برای تامین پول خرد، ضرابخانه منتظر مطلس است که از آلمان وارد شود و یکی از دلایل باقی ماندن مشکل کمبود پول خرد برای مدتی، تشریفات قانونی برای واردات آن است. در این نامه آمده است: «...طبق اطلاع، کشتی حامل مطلس‌های سفارشی آلمان در اواسط ماه نوامبر به بندر خرمشهر وارد خواهد شد و چون مدتی را که برای انجام تشریفات گمرکی و حمل محموله به تهران و تبدیل مطلس به مسکوک لازم است در نظر گیریم شاید قریب سه ماه طول خواهد کشید تا مسکوک حاضر و بین اهالی توزیع شود.» در سال‌های اخیر با وجود تلاش و توانایی ایران در تولید مطلس که وابستگی به واردات آن را کاهش می‌دهد، هنوز استقلال کامل حاصل نشده و نیاز به مطلس از مشکلات ضرب سکه است. مدیرکل سازمان تولید اسکناس و مسکوکات بانک مرکزی در تیر۱۳۹۴ در این زمینه گفته است که چون مطلس (سکه خام) ۳سال است که از خارج وارد نمی‌شود و همین موضوع باعث شده است سکه در بازار از حالت طبیعی پایین‌تر بیاید.
ب. ضرب نشدن سکه به‌دلیل مقرون به صرفه نبودن آن
در نامه ۴ آبان ۱۳۳۱ بانک ملی به دارایی، کاهش ارزش پول یکی از دلایل کمیابی پول خرد و ضرب نشدن سکه محسوب شده است. آنجا که اشاره دارد: «پشیزهای مزبور...از لحاظ پول خرد کمک موثری به دادوستد مردم نمی‌کند، بلکه بیشتر موجب مزاحمت اهالی است؛ زیرا لازم است برای تهیه ارزان‌ترین جنس، لامحاله ۱۰قطعه پشیز پنج‌دیناری و پنج قطعه پشیز ده‌دیناری مصرف کرد و واضح است که این ترتیب مورد استقبال عموم نیست. به نظر این بانک نیازی به ضرب مجدد پشیز پنج‌دیناری و ده‌دیناری نیست.»
در نامه بانک ملی به وزارت دارایی در ۶ آبان ۱۳۳۱ آمده است: چندی است که از انتشار پشیز پنج‌دیناری و ده‌دیناری خودداری شده و پشیزهای مذکور عملا از جریان خارج شده است و علت این امر آن است که ارزش فلز مذکور بیش از ارزش اسمی آنهاست. بنابراین ضرب آنها موجب خسارت دولت است.»
در سال ۱۳۸۴ هم مطلبی مشابه در این مورد آمده است: «بانک مرکزی به‌عنوان ناشر سکه و اسکناس در کشور مدت‌هاست که نشر اسکناس‌های صد، دویست و پانصدریالی را متوقف کرده و ضرب سکه‌های پنجاه، صد، دویست و پنجاه ریالی را به مقدار فاحشی کاهش داده است. استدلال مسوولان بانک مرکزی نیز بنا به صحبت‌هایشان در رسانه‌ها، چنین است که نشر اسکناس‌های زیر هزار ریالی از لحاظ قیمتی مقرون به صرفه نیست و ضرب زیاد سکه هم به کاهش و افت ارزش پول ملی کشور منتهی می‌شود.»
ج. تعطیلی ضرابخانه
در نامه وزارت داخله در سال ۱۳۱۷ آمده است: «قدری در تاخیر در ارسال پشیز برنز برای شما بواسطه تعطیل یک‌ماهه ماشین‌های ضرابخانه بود.»
در اسناد مربوط به دوره پهلوی دوم هم تاخیر در توزیع پول خرد کافی را مشاهده می‌کنیم.
بررسی اسناد و منابع کمبود پول خرد نشان می‌دهد که برخی علل کمبود، مربوط به ضرب سکه است؛ مانند نیاز کشور به واردات مطلس از خارج و تعطیلی ضرابخانه؛ ضرب نشدن سکه به‌دلیل مقرون به صرفه نبودن آن و تعطیلی ضرابخانه و برخی هم مربوط به توزیع و تجمیع آن است؛ مانند تاخیر در توزیع کافی پول خرد یا جمع‌آوری آن توسط سودجویان برای استفاده از بهای فلز آن. همچنین اغلب علت‌ها در دوره‌های سه‌گانه تاریخی مشابه هم است؛ یعنی در هر سه دوره باعث ایجاد کمبود پول خرد شده است. افزون بر این برخی از این علت‌ها به دولت‌ها برمی‌گردد؛ مانند چهار علت اول و برخی هم به افرادی از مردم برمی‌گردد؛ مانند
علت پنجم. بخش هایی از مقاله‌ای به قلم سیدعلی کسایی
