صورت مالی بانک خصوصی بررسی شد
سایه‌روشن بانک جوان
علی محمدی/دنیای اقتصاد
داده‌‌‌ها و اطلاعات در متن گزارش برگرفته از صورت‌های مالی سالانه حسابرسی‌شده بانک‌های کشور بوده و از این به بعد از بانک‌های کشور با نام‌‌‌های «شبکه بانکی»، بانک‌ها یا «شبکه» و از بانک‌های غیردولتی نظیر بانک ایران زمین که به استناد قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و ماده واحده قانون اجازه تاسیس بانک‌های غیردولتی بنیان‌گذاری شده‌‌‌اند با اسم بانک‌های خصوصی یاد خواهند شد.
مولفه «سود (زیان) ناخالص» از سنجه‌‌‌های اندازه‌‌‌گیری بازده بانک است که پیامد جمع جبری «هزینه سود سپردهها» و «درآمد عملیاتی» بوده و بنابر خاصیت تفریق هر‌‌‌چه «درآمد عملیاتی» اوج بگیرد و قدرمطلق «هزینه سود سپردهها» کاهش یابد مقدار «سود (زیان) ناخالص» افزایش پیدا میکند. قصد از نوشتار حاضر ارزیابی معادله «سود (زیان) ناخالص» بانک ایران زمین و جایابی میان بانک‌های کشور در برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از سال پایه تا پایان سال ۱۴۰۲ در برهه زمانی هشت‌‌‌ساله با ابرام بر بازه دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ با نگرش بر عملکرد بانک‌های خصوصی است و در آخر خیلی کوتاه به «سود خالص» بانک پرداخته می‌شود.
سود (زیان) ناخالص
«زیان ناخالص» بانک ایران زمین در سال ۱۴۰۱ نزدیک به منفی ۸۰هزار میلیارد ریال و در سال ۱۴۰۲ با افتی بیشتر از منفی ۸۷هزار میلیارد ریال عبور کرده و میانگین شاخص را در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ به بیش از منفی ۸۳هزار میلیارد ریال رسانده و در سبد «زیان ناخالص» شبکه سهم فراوانی را به خود اختصاص داده که شرایط نامناسب بانک در شبکه را واضح‌‌‌تر عیان می‌‌‌سازد. سبد «زیان ناخالص» و سبد «زیان خالص» که بعدا به آن اشاره خواهد شد از رفتار غیراقتصادی شمار محدودی از بانک‌ها ناشی شده است. در مقاطع پایانی گزارش پس از تحصیل اطلاعات بیشتر در مورد زیرساخت‌‌‌های «زیان ناخالص» بانک ایران زمین مجدد با تعبیر مبسوط‌‌‌تری به آن مراجعه خواهد شد. در ادامه مطالعه اجزای سازنده «سود (زیان) ناخالص» بانک ایران زمین آغاز و در قدم نخست «درآمد عملیاتی» بررسی می‌شود.
درآمد عملیاتی
«درآمد عملیاتی» بانک ایران زمین در سال ۱۴۰۱ بیش از ۴۹هزار میلیارد ریال و در سال ۱۴۰۲ با ۴۷درصد افزایش به ۷۲۳۳۰ میلیارد ریال رسیده و بدین‌‌‌سان میانگین مقدار «درآمد عملیاتی» بانک در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ بیش از ۶۰هزار میلیارد شده که پایین‌‌‌تر از متوسط شبکه بانکی و بانک‌های خصوصی بوده و سهمش در سبد میانگین بانک‌های کشور در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ کمتر از متوسط شبکه و بانک‌های خصوصی است و در قسمت‌‌‌های نهایی گزارش در باب شناسه‌‌‌ای که «درآمد عملیاتی» را نیز در‌‌‌بردارد توضیحات مهمی عرضه خواهد شد.
«درآمد عملیاتی» شامل «درآمد تسهیلات اعطایی»، «جایزه سپرده قانونی»، «درآمد سپرده‌‌‌گذاری در بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی»، «درآمد سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی»، «سود یا زیان سرمایه‌گذاری در سهام و سایر اوراق بهادار» بوده و میانگین سهم هر یک در «درآمد عملیاتی» بانک ایران زمین در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ به توالی ۸۹، ۱، ۲، ۷ و ۱درصد است و چون «درآمد تسهیلات اعطایی» سهم غالب را در سبد «درآمد عملیاتی» بانک ایران‌زمین داشته و همچنین به‌‌‌این‌‌‌دلیل که رشد درآمد عملیاتی بانک در سال۱۴۰۲ مرهون رشد «درآمد تسهیلات اعطایی» بوده بنابراین صرفا «درآمد تسهیلات اعطایی» واکاوی می‌شود و از آنجا‌‌‌که «درآمد تسهیلات اعطایی» مرتبط با «تسهیلات اعطایی» است پس در مرحله اول «تسهیلات اعطایی» بانک وارسی خواهد شد و مقصود از «تسهیلات اعطایی» مجموعه انواع تسهیلات و مطالبات بانک بوده که در سمت راست ترازنامه است.
تسهیلات اعطایی
متوسط رشد سالانه «تسهیلات اعطایی»در برنامه ششم توسعه از سال پایه تا پایان سال ۱۴۰۲ در برهه زمانی هشت‌‌‌ساله ۵۴درصد و در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نزدیک به ۹۵درصد بوده که افزایش حجم تسهیلات اعطایی در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ را آشکار میکند منتها میانگین «تسهیلات اعطایی» به متوسط «سپردههای مشتریان» بانک که محک بهره‌‌‌جویی از سپردههای تجهیز‌شده و میزان و ملاکی برای ارزیابی سطح و تراز تسهیلات اعطایی است در برنامه ششم توسعه ۱۷درصد و در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ بیش از ۲۶درصد شده و به‌‌‌رغم افزایش نسبی مقادیر در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ هنوز با میانگین کارکرد شبکه و بانک‌های خصوصی و معیارهای متداول بانک‌های کشور فاصله‌ای معنی‌دار دارد. محاسبات نشان می‌دهد بانک ایران‌زمین به‌طور کلی در بهره‌‌‌برداری از منابع بانک نسبت به شبکه بانکی و بانک‌های خصوصی کم‌توان‌‌‌تر است و از این رو سهم مقدار «تسهیلات اعطایی» بانک در سبد متوسط «تسهیلات اعطایی» شبکه بانکی در برنامه ششم و در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نحیف و کمتر از یک‌‌‌درصد بوده و درنتیجه سهم بانک در سبد متوسط «تسهیلات اعطایی» شبکه کمتر از میانگین بانک‌های کشور و بانک‌های خصوصی است. حال به مسیر اولیه گزارش برگشته و «درآمد تسهیلات اعطایی» تشریح می‌شود.
درآمد تسهیلات اعطایی
متوسط رشد سالانه «درآمد تسهیلات اعطایی» بانک که در برنامه ششم توسعه ۶۵درصد بوده در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ به ۱۱۹درصد رسیده و نشان می‌دهد در برنامه ششم توسعه و دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱روند حرکت «درآمد تسهیلات اعطایی» متجانس با روند حرکت «تسهیلات اعطایی» بانک در دامنه‌‌‌های زمانی موصوف است. این هم‌‌‌نوایی در کنار افزایش نرخ سود تسهیلات اعطایی در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ سبب شده رشد «درآمد تسهیلات اعطایی» در دوره یادشده نسبت به طول دوره برنامه ششم افزایش یافته و متمایز شود. با این حال در دوره ارزیابی دو ساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ سهم میانگین درآمد تسهیلات اعطایی بانک در سبد متوسط درآمد تسهیلات اعطایی شبکه بانکی و نیز سهم بانک در افزایش درآمد تسهیلات اعطایی بانک‌های کشور هر دو کمتر از یک‌‌‌درصد و کماکان خیلی کوچک هستند. از این رو سهم اندک «درآمد تسهیلات اعطایی» بانک در سبد شبکه گویای وجود ظرفیت بسیار بیشتر حصول درآمد تسهیلات از سوی بانک ایران‌زمین است. تجهیز و استحصال سپردهها یکی از عوامل مهم در ظرفیت‌‌‌سازی واگذاری سپردهها و کسب درآمد تسهیلات محسوب می‌شود که در ادامه بحث مختصات سپردههای بانک ایران‌زمین موشکافی خواهد شد.
سپردههای مشتریان
متوسط رشد «سپردههای مشتریان» بانک ایران‌زمین در برنامه ششم توسعه از سال پایه تا پایان سال ۱۴۰۰ در برهه زمانی شش‌‌‌ساله ۳۵درصد و پایین‌‌‌تر از روند رشد «سپردههای مشتریان» در شبکه بوده و از طرف دیگر رشد «سپردههای مشتریان» بانک ایران زمین در سال ۱۴۰۱ نسبت به ۱۴۰۰ بیش از ۳درصد و رشد مزبور در سال ۱۴۰۲ در قیاس با سال ۱۴۰۱ نزدیک ۵درصد است که باعث شده میانگین رشد «سپردههای مشتریان» بانک ایران زمین در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نزدیک ۴درصد شود و از ضعف عمیق تجهیز سپردههای بانک ایران زمین در این دوره حکایت میکند.
ضمنا سهم «سپردههای مشتریان» بانک در سبد متوسط «سپردههای مشتریان» بانک‌های کشور در برنامه ششم توسعه و دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ هر دو فوق‌‌‌العاده قلیل هستند. گرچه هسته بنیادی در بروز «زیان ناخالص» مستمر بانک ایران زمین به ناتوانی تجهیز سپردهها برنمی‌‌‌گردد، بلکه به سستی شاخصه‌‌‌هایی پیوند خورده که در بخش‌‌‌های انتهایی تبیین خواهد شد. تا اینجا آشنایی با سازه‌‌‌های «سود (زیان) ناخالص» بانک ایران زمین در برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران از سال پایه تا پایان سال ۱۴۰۲ در برهه زمانی هشت‌‌‌ساله فراهم آمد و همان‌‌‌گونه که قرار شده بود دوباره به «سود (زیان) ناخالص» همگام با ارزیابی «زیان خالص» بانک رجوع می‌شود.
سود (زیان) ناخالص و خالص
در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ متوسط «درآمد عملیاتی» بانک ایران زمین ۶۰۹۱۵ میلیارد ریال و میانگین «هزینه سود سپردهها» ۱۴۴۱۹۹ میلیارد ریال هستند و رهاورد آنها متوسط «زیان ناخالص» ۸۳۲۸۴ میلیارد ریالی بوده است مع‌‌‌هذا پس از طی فرآیندی مالی میانگین «زیان ناخالص» بانک در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ با منفی ۵۵درصد نزول به متوسط «زیان خالص» نزدیک منفی ۱۲۹۰۰۰ میلیارد ریالی رسیده که در سبد «زیان خالص» معدود بانک‌های زیان‌‌‌ده کشور سهم عمده‌‌‌ای را یافته است. در مبحث آتی چرایی شکاف بین «سود ناخالص» و «سود خالص» بانک ایران زمین در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ ملاحظه خواهد شد. در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ متوسط درآمدی نزدیک به ۷۵۰۰ میلیارد ریال و میانگین هزینه‌‌‌ای نزدیک به ۷برابر آن یعنی ۵۳۰۰۰ میلیارد ریال پس از ثبت «زیان ناخالص» حاصل شده که بیش از ۹۳درصد درآمد متعلق به ردیف «سایر درآمدهای غیرعملیاتی» و ۳۹درصد هزینه مربوط به «هزینه مالی» است.
«هزینه مالی» بانک ایران زمین در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ با تغییرات شگرفی ملازم بوده که در موقع خود پژوهش مستقلی را می‌‌‌طلبد. مثلا «هزینه مالی» سال ۱۴۰۲ بانک بیش از ۲۴ برابر سال ۱۴۰۰ شده یا متوسط رشد «هزینه مالی» بانک در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نزدیک به ۴۲۷درصد است که رتبه «هزینه مالی» بانک را به سکوهای بالایی رده‌‌‌بندی نزولی بانک‌های کشور رسانده و توجه به‌‌‌این گزاره که «هزینه مالی» بانک در سال ۱۴۰۲ نزدیک به دو برابر «هزینههای اداری و عمومی» بوده تا حدودی بزرگی «هزینه مالی» بانک ایران زمین را مشخص میکند.
نتیجه
پیش‌تر گفته شد فقدان قوت تجهیز سپردهها به‌‌‌خصوص در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ محور اصلی گزارش نیست؛ زیرا در شبکه بانک‌هایی حضور دارند که با مانده سپردههای کمتر و بعضا با اندازه شعب مشابه توانسته‌‌‌اند چند برابر بانک ایران زمین «درآمد تسهیلاتی» و «درآمد عملیاتی» تولید کنند و مداقه انجام‌شده علت را عدم‌استفاده بانک ایران زمین از سپردهها و منابع مطابق با مقیاس‌‌‌های متعارف شبکه می‌‌‌داند که پیشاپیش در گزارش تصریح شد. البته بانک در راه بهره‌‌‌گیری بهتر از منابع گام‌‌‌های مثبتی در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ برداشته اما نیازمند مداومت فزاینده‌‌‌تری است که در فراز بعدی یکی از اقدامات موثر بانک در برون‌‌‌رفت از زیان شرح داده می‌شود.
متوسط رشد «درآمد عملیاتی» بانک در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نزدیک ۹۹درصد بوده و «درآمد عملیاتی» سال ۱۴۰۲ در مقایسه با سال ۱۴۰۰ نزدیک چهار برابر شده و میانگین رشد «هزینه سود سپردهها» در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نزدیک ۲۸درصد و «هزینه سود سپردههای» سال ۱۴۰۲ به سال پایه دوره ارزیابی دوساله نزدیک دو برابر شده است و شتاب حرکت افزون‌‌‌تر «درآمد عملیاتی» را نسبت به «هزینه سود سپردهها» در دوره ارزیابی دوساله ۱۴۰۲-۱۴۰۱ نمایان میکند.
حال داده‌‌‌های فوق به سیاق دیگری برای ارائه راهکار برای خروج از وضعیت زیان‌دهی فعلی صورت‌بندی خواهند شد. به‌‌‌این منظور قدرمطلق نسبت «هزینه سود سپردهها» به «درآمد عملیاتی» بانک ایران زمین در سال ۱۴۰۰، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ حساب می‌شود که به‌‌‌ترتیب اعداد ۵، ۳ و ۲ به‌‌‌دست می‌‌‌‌‌‌آیند. سری اعداد منتج شده مبین حرکت بانک بر مدار بهبود عملیات است و اگر بانک با سرعت بیشتری به‌‌‌کاهش دنباله مذکور مبادرت ورزد دور از انتظار نیست که بتواند در آینده‌‌‌ای نزدیک از تالاب «زیان ناخالصی» که گرفتار شده رها شود و چنانچه این کار با مواظبت درآمد و هزینههای پس از «سود (زیان) ناخالص» که قبلا با جزئیات تفسیر شد همراه شود بانک به حیطه سودآوری هم قدم خواهد گذاشت.
