حکمرانی تحریم؛
اقتصاد ایران با وجود تحریم‌ها به کدام‌سو می‌رود؟
به گزارش خبرنگار گروه آنلاین روزنامه دنیای اقتصاد، غلامرضا کشاورز حداد، اقتصاددان در سالنامه گروه رسانه‌ای دنیای اقتصاد اعلام کرد: در مدت زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، سیاست‌های اقتصادی و خارجی ایالات‌متحده تاثیر چشم‌گیری بر اقتصاد ایران گذاشت. خروج یک‌جانبه آمریکا از توافق هسته‌ای (برجام) در ماه مه ۲۰۱۸ ، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات در عرصه روابط بین‌الملل، باعث بروز تغییرات بنیادی در تعاملات اقتصادی ایران با جهان شد.
تحریم‌های سخت‌گیرانه‌ای که با عنوان «فشار حداکثری» علیه ایران اعمال شد، به وخامت ملموس شرایط اقتصادی، کاهش ارزش ریال، افزایش نرخ تورم و تشدید نابرابری‌های اجتماعی منجر شد. این نوشتار به بررسی شواهد‌محور اثرات این تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، به‌ویژه در بازار آزاد ارز، نرخ فقر و نابرابری‌های اجتماعی پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه این سیاست‌ها نه‌تنها باعث تضعیف اقتصاد ملی شده، بلکه توازن اجتماعی را نیز تحت تاثیر قرار داده‌اند.
بازگشت ترامپ به کاخ سفید
ترامپ از روز دوشنبه ۲۰ ژانویه ۲۰۲۵ (یکم بهمن ۱۴۰۳) به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا برای یک دوره چهارساله دیگر در کاخ سفید فعالیت خود را آغاز کرد. او که مبتکر سیاست فشار حداکثری علیه ایران است، از همان ابتدا مخالف توافق هسته‌ای برجام بود و در دوره نخست ریاست جمهوری خود، در ماه مه ۲۰۱۸ رسماً و به‌طور یک‌جانبه از آن خارج شد. اما این بار در روزهای نخست پس از پیروزی بر نامزد حزب دموکرات با اظهاراتی که در فضای رسانه‌ای و سخنرانی‌های رسمی ابراز کرد، به نظر می‌رسید که از در گفت‌وگو و انجام یک معامله برد-برد وارد میدان بازی شده است.
به‌طوری که در مراسم تحلیف خود اعلام کرد آمادگی گفت‌وگو با ایران را دارد و حتی حاضر است به تهران سفر کند. اگرچه اظهارات او تا حدی برای فضای سیاسی و افکار عمومی ایران امیدوارکننده به نظر می‌رسید، ولی در لایه درونی افکار وتصمیمات آحاد اقتصادی و شهروندان این اظهارات باورپذیر نبود.
آحاد اقتصادی با تجربه اندوخته سال‌های گذشته، شناخت عمیقی از بازی سیاست در ایران و نیز مناسبات بین‌المللی در جهان دارند. از این‌رو، نه‌تنها تصویر امیدوارکننده‌ای از سناریوهای ممکن را برای سال‌های پیش‌رو متصور نشدند، بلکه به‌محض اعلام پیروزی کاندیدای حزب جمهوری‌خواه با هجوم به بازار آزاد ارز، قیمت آن را از 593 هزار ریال به حدود ۸۹۲ هزار ریال افزایش دادند. این در حالی بود که حتی مراسم تحلیف رئیس‌جمهوری منتخب نیز برگزار نشده بود.
نرخ ارز در بازار آزاد، جهش ۳۷درصدی در بازه زمانی اعلام پیروزی و برگزاری مراسم تحلیف را تجربه کرده است. در این بخش زمان‌بندی تحریم‌ها و نیز روند زمانی نرخ ارز از تاریخ ۱۳۸۷/۱۰/۳۰ تا ۱۴۰۳/۱۱/۳۰به تصویر کشیده می‌شود. همچنان که نمودار 1 نشان می‌دهد، قدرت برابری ریال در مقابل دلار در تاریخ ماه مه ۲۰۱۸ در هنگام خروج یک‌جانبه ایالات‌متحده آمریکا از برجام یک شوک ۱۸۱درصدی را تجربه کرد.
این شوک ارزی، بهرغم تهدیدهای دونالد ترامپ تا روز خروج از برجام به‌طور پیشینی تحقق نیافته، بلکه به‌تدریج پس از امضای خروج از برجام شکل گرفت. بااین‌حال، در تاریخ ۱۴۰۳/۰۷/۱۰ به‌محض اعلام نتایج انتخابات موج کاهش ارزش ریال نمایان شد.
دولت دوم ترامپ زمان را برای نشان دادن موضعی تندروانه در قبال ایران تلف نکرد، و علائمی که ارسال کرد به دنبال سیاست فشار حداکثری نوع ۲ است. یک اقدام اولیه مهم دولت او، تلاش برای تامین امنیت مورد نظر او در خلیج فارس و دریای عمان بود که بااقدام علیه حوثی‌ها شکل عملیاتی به خود گرفت.
علاوه بر این مشاور امنیت ملی او به‌صراحت اظهار می‌کند که استراتژی دولت متبوع وی بر قطع جریان‌های درآمد ارزی ایران، به‌ویژه صادرات نفت خام این کشور به چین متمرکز خواهد بود. چین نزدیک به ۹۰ درصد نفت خام ایران را خریداری می‌کند. ازاین‌رو، اجرای موفقیت‌آمیز این سیاست می‌تواند برای استمرار تامین منابع دولت ایران بسیار پرمخاطره باشد، زیرا در ماه‌های گذشته فروش کل نفت ایران از 76/1 میلیون بشکه به 3/1 میلیون کاهش یافته و فروش روزانه نفت به چین از 7/1 میلیون بشکه در نوامبر ۲۰۲۴ به 1/1میلیون بشکه در ژانویه ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
علاوه بر این، دولت جدید ایالات‌متحده برای کمک به شکل‌دهی یک استراتژی تعیین‌کننده متحد علیه ایران، یک برنامه ۱۰۰روزه را منتشر کرده که در آن رویکرد کلی دولت ترامپ برای مقابله با تهران را تشریح می‌کند. تمرکز اصلی برنامه مذکور به برچیدن و ایجاد موانع برای شبکه‌ای از نفتکش‌هاست که، برای فرار و دور زدن تحریم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
بااین‌حال، بهرغم افزایش تحریم‌ها از سوی دولت آمریکا، چین همچنان بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران است. ادامه یافتن جریان فروش نفت ایران به چین، میدان نبرد مهمی در فشار اقتصادی دولت ترامپ علیه چین و ایران خواهد بود. از سوی دیگر، چین تبدیل به یک خریدار انحصاری نفت خام ایران شده و این ریسک تمرکز، به خودی خود می‌تواند اهرم فشار سیاسی افزون‌تری برای ایران باشد.
اما باید به چند نکته دقت کرد:
۱- پس از تصویب یا اجرایی شدن بسیاری از تحریم‌ها مبتنی بر سیاست فشار حداکثری ۲، شوک نرخ ارز وجود خواهد داشت.
۲- در سال‌های گذشته جهش نرخ ارز نسبت به زمان اعلام تحریم‌ها با وقفه بوده، ولی در سال‌های اخیر در بعضی موارد پیش از اعلام یا اجرایی شدن تحریم‌ها نرخ ارز روند افزایشی خود را شروع کرده است.
۳- موضوع جالب توجه‌تر این است که در شوک قیمتی اخیر، پیش از برگزاری تحلیف ترامپ، به‌محض اعلام پیروزی ترامپ در انتخاب ریاست‌جمهوری، مسیر زمانی قیمت دلار به صورت شتاب‌آلودی افزایشی شده است. این بدان معناست که آحاد مردم برای حفظ ارزش دارایی خود رفتار هوشمندانه‌ای دارند. علاوه براین، بهرغم وجود فضای سیاسی امکان برقراری گفت‌وگو میان ایران و دولت ایالات‌متحده آمریکا، مردم این اخبار را جدی ارزیابی نکرده و با وعده‌های مجموعه سیاست‌گذاران برای حل مسأله را با تردید برخورد می‌کنند.
۴- در سال‌های گذشته آثار تحریم‌ها در کاهش نرخ رشد، همراه با نااطمینانی در درآمد سرانه، و نیز افزایش نابرابری در توزیع درآمد ظاهر شده‌اند. بر پایه شواهد آماری موجود، در دوره‌های تحریمی اقتصاد ایران کوچک و نابرابرتر می‌شود. برنامه فشار حداکثری ۲ نیز در صورت عملیاتی شدن می‌تواند دارای آثار مشابه باشد، اگرچه برخی از نهادهای پژوهشی پیش‌بینی‌های نامنفی ولی سطح پایین برای تولید ناخالص داخلی را گزارش کرده‌اند. تحقق این سناریوی رشد نامنفی، بهترین شرایط ممکن برای سال‌های پیش‌رو خواهد بود.
