گزارش مراسم گرامیداشت روز «عکس تاریخی ایران»
میراث ملی در قاب
اختراع داگرئوتیپ
دکتر سعدالله نصیری‌قیداری، دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در آغاز این نشست ضمن خیر مقدم به استادان و حضار، روز عکس تاریخی را روزی قابل اهمیت در حوزه علم، هنر و صنعت عکاسی دانست. وی با اشاره به تلاش‌های نخستین در این حوزه به افرادی چون «داگوئر» و «نیپس» اشاره کرد که به روش «هولوگرافی» موفق به تهیه عکس شده بودند. وی گفت: «داگوئر به این امر صورت علمی بخشید و بلافاصله در سطح جهان گسترش پیدا کرد. او موفق شد، با استفاده از خاصیت حساس بودن صفحه یدور نقره به طول موج‌های مرئی، عکاسی را کشف کند. وی دریافت که نقره خود به خود به نور حساس نیست اما زمانی‌که با ید ترکیب می‌شود و یدور نقره را ایجاد می‌کند، به طول موج‌های مرئی حساس می‌شود. برای نخستین‌بار داگوئر بود که متوجه چنین حساسیتی شد.
در گام بعد او با تکنیک تاباندن نور از شیئی روی این صفحه حساس در یک اتاق تاریک و بعد ظاهر کردن این تصویر پنهان، روشی را ابداع کرد و در مرحله بعدی با تثبیت این تصاویر، موفق شد این تکنیک ارزشمند را به بشریت معرفی کند. روشی که وی به‌کار گرفت به‌زودی در تمام دنیا مورد استفاده قرار گرفت و در ایران نیز در عهد قاجاریه به آن توجه شد و از جمله شخص ناصرالدین‌شاه که به این حرفه علاقه پیدا کرد. وی تکنیک‌هایی را در رابطه با عکاسی فرا گرفت و عکس‌هایی انداخت که در حاشیه آن می‌نوشت «خودمان انداختیم.» به این ترتیب یک جریان جدی به منظور توسعه عکاسی در ایران آن زمان راه‌اندازی شد که عکاسخانه کاخ گلستان یادگاری از آن است. ناصرالدین‌شاه تنها شاهی است که پیش از رسیدن به قدرت موفق شد از خودش عکسی تهیه کند و به این ترتیب پس از به قدرت رسیدن، این حرفه را توسعه داد و پس از آن در دارالفنون رشته عکاسی را دایر کرد.»
یادی از گذشتگان
در ادامه این نشست دکتر اعتمادی، مدیر گروه ارتباطات یونسکو نیز پس از خیر مقدم به حاضران از دکتر محسن جعفری‌مذهب، ایرانشناس و استاد تاریخ یاد کرد که چند ماه پیش در اثر ابتلا به بیماری سرطان دارفانی را وداع گفت. وی با یادآوری نشست سال گذشته به مناسبت بزرگداشت روز «عکس تاریخی» در یونسکو که دکتر جعفری‌مذهب نیز از سخنرانان آن بود، به تلاش‌های او در آرشیو ملی، برای بزرگداشت این روز اشاره کرد. در ادامه با پخش فیلمی در یادبود ایشان و بیان سخنانی از سوی همسرشان که از میهمانان ویژه نشست بودند، کوشیده شد یاد و خاطره این ایرانشناس بزرگ زنده نگاه‌داشته شود و از زحمات وی در این مسیر تقدیر به عمل آید. همچنین مژگان طریقی از برگزارکنندگان این نشست سخنان خود را به پروفسور شهریار عدل به‌عنوان یکی از بانیان اصلی گرامیداشت عکس تاریخی اختصاص داد و با مروری بر زندگی او کوشید نشان دهد که نقش وی در جریان اطلاعات و داده‌های امروز ما در رابطه با عکس تاریخی چه میزان صاحب اهمیت بوده است.
نقش چیانوزی در عکاسی ایران
بعد از سخنان طریقی، پاسکواله دوریا که از شهر ماترا در ایتالیا میهمان ویژه این نشست بود، به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت. او از شهری به ایران سفر می‌کند که سال‌ها پیش چیانوزی عکاس ایتالیایی از آنجا به ایران آمده بود. وی اطلاعات تکمیلی را در مورد خانواده و شخص چیانوزی بیان کرد. وی یادآور شد که چیانوزی در جریان جنگ‌های استقلال ایتالیا حضور داشته است و از این جنگ‌ها جان سالم به در می‌برد و به همراه یک هیات شش نفره درحالی‌که ایران در جست‌وجوی معلم برای تدریس در دارالفنون بود، به ایران مهاجرت می‌کند. چیانوزی در ایران به‌عنوان معلم جایگزین به دارالفنون وارد می‌شود و کار اصلی او آموزش نظامی بوده اما فعالیت‌های جانبی مانند عکاسی را نیز انجام داده است و نخسین عکس‌های مذهبی جهان را او از ایران و از مشهد تهیه می‌کند. دوریا شماری از این تصاویر را به نمایش گذاشت. وی همچنین چند تصویر را که چیانوزی از مناطق مختلف ایران تهیه کرده بود و به شهر ماترا شباهت داشت نمایش داد تا روشن شود وی چگونه در عکاسی خود در ایران به‌دنبال عناصر سرزمین مادری بوده است. دوریا همچنین ضمن اشاره به علاقه چیانوزی به ایران و زندگی او تا هنگام مرگ در این کشور، در مورد جست‌وجوی قبر او در گورستان ارامنه سخن گفت و اشاره کرد که «تنها یک قبر در این گورستان وجود دارد که با نمادهای شهر ماترا برای قبور همخوانی داشته و تصویری از مریم مقدس روی آن قرار دارد که احتمالا همین قبر متعلق به چیانوزی است.»
کشف میراث ملی در فرانسه
در ادامه دکتر نیلوفر منیعی به بیان چگونگی کشف داگرئوتیپ ایرانی در موزه اورسی فرانسه پرداخت. دکتر منیعی فوق دکترای معماری دارد و در فرانسه مشغول کار و تدریس است. وی از نوادگان ملک‌قاسم میرزا قاجار یکی از نخستین عکاسان و به روایتی نخستین عکاس ایرانی است. او چندی پیش به درخواست نسرین ترابی به جست‌وجوی یک داگرئوتیپ ایرانی می‌پردازد و سرانجام موفق می‌شود تصویری از یک مرد نشسته در حال کشیدن قلیان و چند نفر دیگر که در اطراف او هستند را در یکی از موزه‌های فرانسه پیدا کند. با توجه به تحقیقات به عمل آمده این داگرئوتیپ یکی از قدیمی‌ترین عکس‌هایی است که در ایران به روش داگرئوتیپ تهیه شده است اما بنا به گفته دکتر منیعی موزه اورسی پاریس هیچ اطلاعی از هویت افراد حاضر در این تصویر ندارد و امیدوار است با انتشار این تصویر در ایران پژوهشگران بتوانند اطلاعات بیشتری در رابطه با تصویر در اختیار این موزه قرار دهند.
اهمیت داگرئوتیپ
دکتر محمد ستاری استاد دانشگاه تهران سخنران بعدی نشست بود تا از جنبه تخصصی‌تری در مورد شرایط و امتیازات این داگرئوتیپ جدید سخن بگوید. وی ضمن تشکر از خانم‌ها ترابی و طریقی به جهت تلاشی که برای بزرگداشت این روز داشته‌اند به بیان اهمیت داگرئوتیپ تازه کشف شده پرداخت. دکتر ستاری‌فر گفت: «ما در ایران یک داگرئوتیپ قدیمی‌تر از این هم داریم که مربوط به دو سال پیش از این تاریخ است و آن نیز مانند همین داگرئوتیپ جدید منتسب به «ژول ریشار» است. در پشت این داگرئوتیپ تنها نام ژول ریشار بدون هیچ‌گونه اطلاعات اضافه آمده است و نبود داده‌های بیشتر جای شک در این رابطه را باقی می‌گذارد. چراکه در داگرئوتیپ قدیمی‌تری که ریشار تهیه کرده گل و قاب و یک آرم چاپی وجود دارد.»
وی افزود: «این داگرئوتیپ خوب عکاسی شده و به لحاظ تکنیکی خوب ثابت شده و به همین دلیل باقی مانده است. داگرئوتیپی که کم ثابت شود بعد از دو ساعت تا دو ماه از بین می‌رود و اگر زیاد ثابت شود، خاصیت اسیدی هیپوسولفید باعث می‌شود داگرئوتیپ محو شود. هرکس این عکس را انداخته است اشراف کامل به پدیده داگرئوتیپ داشته است. شخصی که در وسط روی مبل نشسته و در دست راستش ادامه نی قلیان را گرفته است، فردی شاخص است اما با توجه به تحقیقات من ایرانی نیست و حدس می‌زنم که یک صاحب منصب ترک باشد اما افرادی که در پشت این شخص نشسته‌اند همه ایرانی هستند و احتمالا خدمه این فرد هستند. شخص ایستاده سمت راست بالا که یک لوله کاغذ به شالش دارد، میرزابنویس بوده و قلیان نشانه تشخص است.» این استاد دانشگاه تهران همچنین در رابطه با شرایط نگهداری این داگرئوتیپ گفت: «این داگرئوتیپ به خوبی نگهداری شده اما یک سری خش مورب به‌طور موازی از بالا تا پایین در آن وجود دارد. این‌گونه خش‌ها دوبار در داگرئوتیپ می‌افتد، اول وقتی صفحه را نقره می‌زنند که براق کنند و دوم اگر خوب نگهداری نشود، زمانی که قصد خارج کردن آن از کاور را داشته باشند، خط می‌افتد.»
وی همچنین در بیان اهمیت این پدیده افزود: «اهمیت و کمیابی داگرئوتیپ‌های ایرانی به چند دلیل است. نخست آنکه افرادی که در ایران می‌توانستند با داگرئوتیپ کار کنند چند نفر بیشتر نبودند. «ملک قاسم‌میرزا»، «ژول ریشار» و «پائولوف روسی» بودند و حتی «ناصرالدین‌شاه» و «آقا رضا عکاسباشی» نیز با داگرئوتیپ کار نکردند. مشکل دیگر آن است که از نخستین داگرئوتیپی که در ایران گرفته شده ۱۷۵ سال می‌گذرد. این درحالی است که داگرئوتیپ بسیار حساس است، اگر نور بخورد، تصویر آن می‌پرد، اگر ثبوت آن کم باشد محو می‌شود، اگر ثبوت زیاد باشد باز هم محو می‌شود. حالت دوده‌ای دارد و اگر دست روی آن کشیده شود از بین می‌رود. داگرئوتیپ باید برود زیر شیشه بعد روی آن پوشانده شود و در قابی قرار گیرد و نور به آن نخورد. ما ممکن است داگرئوتیپ‌های دیگری از «ژول ریشار» یا «نیکلای پائولوف» داشته باشیم اما به این دلایل ممکن است از بین رفته باشند. نکته دیگری که نابودی داگرئوتیپ‌های ایرانی را توجیه‌پذیر می‌کند آن است که روی این داگرئوتیپ‌ها نقره است و به‌دلیل ارزش نقره، ممکن است کسانی‌که این داگرئوتیپ‌ها به دستشان می‌رسید، به عکس‌ها اهمیتی نمی‌دادند و با ذوب کردن نقره عکس هم از بین می‌رفت. به علاوه با گذشت این همه سال حتی در صورت وجود داگرئوتیپ‌های سالم در ایران، مشخص نیست به دست چه کسانی افتاده، به کدام کشور رفته یا در کدام موزه، نهاد یا آرشیو شخصی نگهداری می‌شود.» در ادامه دکتر ستاری شماری از داگرئوتیپ‌های ایرانی را به نمایش گذاشت و در مورد تاریخ تصویربرداری و محل پیدا شدن آنها اطلاعاتی را در اختیار حاضران این نشست قرار داد.
چه کسی داگرئوتیپ را فروخت؟
نسرین ترابی به‌عنوان یکی از برگزارکنندگان اصلی این نشست، آخرین سخنران این برنامه بود. وی پیش از آغاز سخنان خود ضمن یادآوری درگذشت داریوش تهامی گفت: «در فتوتهامی (مغازه عکاسی تهامی) حدود یک میلیون شیشه و عکس دوره قاجار وجود دارد که سرنوشت آن در انحصار وراثت افتاده است و اوضاع مطلوبی ندارد و اگر سرنوشت آنها مشخص نشود یک سرمایه بزرگ ملی در حوزه عکس از بین می‌رود.»
ترابی در ادامه به بیان تاریخچه داگرئوتیپ جدید و سرنوشت کسی که این داگرئوتیپ را در اختیار داشته است، پرداخت: «در مورد داگرئوتیپ پیدا شده به وسیله دکتر منیعی باید اشاره کنم که این داگرئوتیپ در حراج ۱۹۷۹ در هتلی در فرانسه توسط استادان موزه ملی فرانسه خریداری شده و در همان سال به موزه اورسی واگذار شده است. فروشنده این داگرئوتیپ خانواده ویسون بوده که ساکن اورن نورماندی فرانسه هستند. طی تحقیقاتی متوجه شدیم که این خانواده از دانشمندان فرانسوی ناحیه نورماندی بودند و یکی از اعضای این خانواده که گیاه‌شناس بوده است، همزمان با اختراع عکاسی در سال ۱۸۳۹ کار عکاسی را شروع می‌کند و اولین کسی است که با میکروسکوپ از گیاهان عکس می‌گیرد. وی یکسری روش‌های جدید را نیز در کار خود تجربه می‌کند و مقالاتی در این رابطه می‌نویسد.
این امر موجب ارتباط او با پاریس می‌شود و به مرور کارهای او در پیشرفت عکاسی در فرانسه تاثیرگذار می‌شود. نام او در دایره‌المعارف عکاسی قرن نوزدهم نیز آمده است. وی انجمنی را برای علاقه‌مندان به عکاسی در منطقه خود تاسیس کرد. او در کنار یک کلیسا عکاسی تاسیس کرده و از اکثر مردم شهر خودش عکاسی کرده است که آن عکس‌ها موجود است. تصاویر تهیه شده عمدتا حالتی شاعرانه دارند و گیاهان و معماری در آنها برجسته است. در سال ۱۸۵۴ عضو موسسه عکاسی فرانسه می‌شود و عکس‌های خود را در سال ۱۸۶۲ در نمایشگاه جهانی لندن به نمایش می‌گذارد. وی در سال ۱۸۷۲ از دنیا رفته است و در ادامه خانواده‌اش عکس‌های جمع‌آوری شده و تهیه شده به وسیله او را در حراجی‌های مختلف در اختیار موزه‌ها قرار داده‌اند.»
نخستین عکس داگرئوتیپ در ایران
ارسال نظر