مصائب اجاره‌نشینی در دوره قاجار
۳۰ درصد تهرانی‌ها، اجاره‌نشین بودند
در اولین سرشماری جمعیت در تهران در سال ۱۲۶۳ معلوم شد ۳۰ درصد تهرانی‌ها اجاره‌نشین و بیشتر مقیم محله چاله میدان هستند. آن زمان در تهران حدود ۱۰ هزار ملک مسکونی وجود داشت و سرشماری نشان داد در هر خانه به‌طور متوسط ۱۵ نفر زندگی می‌کردند. تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۷۵ جمعیت تهران به ۱۶۰ هزار نفر رسیده بود؛ همان موقع هم خانه کم بود و اجاره‌نشینی برای بسیاری تنها روش سکونت بود. «منصوره اتحادیه» در کتاب «اینجا طهران است» به همین موضوع اشاره کرده و نوشته است: «کمبود مسکن در تهران باعث می‌شد افراد مختلف، قسمتی از خانه خودشان را که احتمالا فقط یک اتاق بود، اجاره بدهند.» وی درباره شرایط اجاره‌نشینی نیز براساس تحقیق در منابع مختلف چنین می‌گوید: «آن‌گونه که اجاره‌نامه‌ها نشان می‌دهد شرایط اجاره بیشتر به سود موجر بود. اجاره باید آغاز هرماه پرداخت می‌شد. اگر ۵ روز به تاخیر می‌افتاد موجر حق فسخ اجاره را داشت. جابه‌جایی زباله، برف‌روبی، دستمزد میراب و نصب شیشه و نظافت منزل بر عهده مستاجر بود. بنایی و تعمیرات و نیز مالیات مستغلات اما با موجر بود. در زمان انقضای اجاره، مستاجر حق هیچ گونه ادعایی از نظر حق آب و گل و سرقفلی و حق مسکن و ... نداشت و نمی‌توانست اجاره را به غیرجابه‌جا کند؛ مگر با اجازه کتبی موجر. اجاره‌نامه‌ها در محضر شرع به‌گونه رسمی یا در حضور یکی از علما به‌گونه غیررسمی نوشته و به وسیله چند نفر شاهد مهر می‌شد.»
اجاره‌نامه‌ای باقیمانده از دوره قاجار
آن موقع هم تورم مشکل اجاره‌نشینی بوده و اتحادیه درباره‌اش می‌گوید: «در برخی اجاره‌نامه‌ها تورم هم در نظر گرفته می‌شد. برای مثال بنا به سندی باقیمانده از اجاره‌نامه یک مغازه و یک حیاط در لاله‌زار به مدت ۴ سال، قرار بر این بود که سال نخست ماهی ۸۰، سال دوم ماهی ۸۵ و سال سوم ماهی ۹۰ تومان بپردازد. بیشتر اجاره‌ها یک‌ساله بودند و در بیشتر زمان‌ها همان مستاجر پیشین اجاره‌نامه را تمدید می‌کرد.»
بخشی از مقاله‌ای به قلم امین رحیمی
