شخصیت ابوریحان بیرونی به روایت دکتر اذکایی
زنده‌یاد دکترپرویز اذکایی
وی با «ابوالوفاء» ریاضیدان بغداد، در تعیین طول شهر «گاث» - در خوارزم- مشارکت کرده «گاث» و «غزنین» را مبدأ قرار داده و میل کلی را رصد کرده است. لذا در سال۱۰۰۰م: به محاسبه امروزی ما تقریبا دسترسی یافته و این به آن معناست که وی با همین تحقیقات مساحت‌شناسی - Geodesie» را هشت قرن قبل از اروپا، بنیاد کرده است. وی اطلاعات جغرافیایی خود را از منابع غربی و سریانی و یونانی گرد آورده و همچنین با سفیران «چین» و «اویغور» که به «غزنین» آمده‌اند ارتباط یافته است. همان‌طور که اطلاعاتی از بازرگانان چین که از جزایر «جاوه» و «مالایا» گذر داشته‌اند، گرد آورده است.
به این وسیله توانسته است جریانات موجود در منطقه دماغه امید نیک را و نیز مساله وجود تابستان را در جنوب آفریقا، هنگامی که ما در زمستان هستیم و پیدایی میوه‌های آنان در زمستان‌های ما تحقیق کند. حتی وی بغاز شرقی یا «تنگه شرقی» را - آنگونه که می‌نامیده‌اند - و اکنون معروف است به تنگه «برینگ» جستار و پژوهش کرده و با دوست خود «ابوسهل» رساله‌ای درباره «زمین» که آیا ساکن است یا متحرک نوشته که بدبختانه این رساله به ما نرسیده است.
بیرونی در دشت‌هایی که «غُزان» در آنها سکونت داشته‌اند و از خوارزم تا گرگان امتداد یافته، اقدام به عملیاتی کرده است که هدف آنها تعیین و سنجش قطر زمین بوده لیکن به سبب ناتوانی ابزارهای خود، توفیقی حاصل نمی‌کند تا اینکه دیری نپایید این عملیات را در شهر نندنه هندوستان تجدید کرد و توانست آنچه را که پیش‌تر آغاز کرده بود، تکمیل کند. در عرصه پژوهش‌های طبیعی که فرق سنگینی میان آب گرم و سرد را معین کرده است، بسیار موفق شده و لایه‌های زمین را در هامون و کوهستان پژوهش کرده و به اندیشه‌هایی رسیده است که با اندیشه‌های دانشمندان این روزگاران همانندی دارد. افزون بر مطالعات خود، درباره کان‌شناسی، گیاه‌شناسی، داروشناسی و نظریات ارزشمند او در زمینه این دانش‌ها، و سخنانش راجع به ثروت‌های زیرزمینی، درباره قوم‌نگاری و تاریخ تمدن ملت‌ها و علوم انسانی نیز گفت‌وگو کرده است و تمدن هند باستان و اندیشه‌ها و دین‌ها و فلسفه آن را پژوهیده است؛ به‌طوری‌که دانشمندان این روزگار نمی‌توانند از آن غفلت ورزند. همین‌طور یاد کرده‌اند که برخی کاریزهای خاکی در خراسان از طرح‌های وی بوده است.
«ابن العبری» درباره او گوید: وی در فنون حکمت یونانی و هندی، متبحر است. در اقسام ریاضیات، تخصص یافته و کتاب‌های گرانقدر درباره آنها نوشته و به هندوستان رفته و چندین سال در آن سرزمین اقامت گزیده است. از حکیمان آنجا دانش و هنرهایشان را فرا گرفته و روشهای یونانیان را در فلسفه به ایشان آموخته است.... روی‌هم رفته، در میان همگنان زمان خود و پس از آن تا این غایت، هیچ‌کس استادتر و چیره‌تر از او در دانش نجوم نبوده و کسی را به باریک‌بینی و نکته‌سنجی و گرانمایگی او نمی‌شناسم.
منبع: زندگی‌نامه ابوریحان بیرونی
نوشته دکتر پرویز اذکایی
