سیر شتابان ژاپن به سرمایه‌داری مولد

مهم‌ترین مشکل این بود که مبادا ژاپن تحت سیطره یکی از قدرت‌های بزرگ جهانی قرار گیرد؛ یعنی همان سرنوشتی که برای بخش بزرگی از شبه قاره هند و آسیای جنوب شرقی رقم خورده بود. برای مثال چین پس از شکست سال۱۸۴۲ در جنگ تریاک مجبور شده بود حاکمیت هنگ‌کنگ را به بریتانیا وانهد. چنین بود که دولتمردان میجی به این باور رسیدند که کشور را باید هر چه سریع‌تر مدرنیزه کرد، اقتصاد آن را قوی کرد تا بتواند نیروی نظامی خود را احیا کند و در برابر دخالت نیروهای بیگانه مصون بماند. در چنین فضایی بود که برخی رهبران و دولتمردان شاخص ژاپن رهسپار ماموریت موسوم به «ایواکورا» شدند؛ سفری که تنها چند ماه پس از تغییر و تقسیمات جغرافیایی برای مشاهده و درک وضعیت آمریکا و اروپا رخ داد و طی آن دانشجویان هم حضور داشتند. اعضای این هیات اعزامی پس از بازگشت سهم عمده‌ای در مدرنیزاسیون ژاپن ایفا کردند.

قطار، کشتی‌های مدرن و سیم‌های تلگراف

همزمان دولت ژاپن تلاش خود را معطوف به توسعه صنعت و ایجاد اشکال جدید سرمایه‌گذاری با هدف تحکیم سرمایه‌داری در ژاپن کرد. از نخستین اقدامات در این راستا باید به حذف سیستم و مقررات فئودالی در بازرسی‌های داخلی، پست‌خانه‌ها و اتحادیه‌های صنفی بازرگانان اشاره کرد؛ زیرا چنین مواردی در واقع سد راه توسعه صنعتی به شمار می‌رفت. از نخستین زیرساخت‌های ایجادشده باید از نخستین خط ارتباط تلگرافی بین توکیو و یوکوهاما در ۱۸۶۹ یاد کرد. پنج سال بعد شبکه تلگراف بین ناکازاکی و هوکایدو کشیده شد و بعدتر یک خط تلگراف زیرآبی ناکازاکی را به شانگهای وصل کرد. در ۱۸۷۱ یک سامانه خدمات پست‌مدرن جایگزین سیستم چاپار سابق شد و دفاتر پست در سراسر کشور گشوده شدند که تمبر و کارت پستال به قیمت مصوب می‌فروختند.

در ۱۸۷۷ ژاپن به اتحادیه جهانی پست پیوست و به این ترتیب خدمات پستی خود را به جهان متصل کرد. نخستین دستگاه‌های تلفن هم در همین سال وارد ژاپن شد. یک خط آهن در ۱۸۷۲ بین توکیو و یوکوهاما کشیده شد. این خط تا حد زیادی به کمک بریتانیا راه‌اندازی شد و اروپا تامین مالی و واگن‌ها را بر عهده داشت. در ۱۸۷۴ یک خط ریلی جدید کوبه را به اوزاکا وصل کرد و پس از آن این خط در ۱۸۷۷ تا کیوتو ادامه یافت. در ابتدای قرن۲۰ این شبکه ریلی در سراسر ژاپن گسترده شده بود. دولت همچنین در زمینه ارتقای کیفیت جاده‌های اصلی سرمایه‌گذاری کرد تا جابه‌جایی کالاها با ماشین و سایر وسایل نقلیه تسهیل یابد.

حمایت دولت از شرکت خصوصی میتسوبیشی باعث شد تا کشتیرانی ژاپن بتواند با کمپانی‌های غربی رقابت کند. اعطای امتیازات ویژه به نهادها و موسسات خاص از جمله روش‌هایی بود که رهبران میجی با استفاده از آنها روند صنعتی‌سازی ژاپن را تسریع بخشیدند. از جمله این موسسات باید به شرکت‌های میتسوی و اونو اشاره کرد.

خود دولت هم کارخانه‌های زیادی در زمینه صنعت برق و کشاورزی راه‌اندازی کرد تا توسعه صنایع خصوصی را تقویت کند. در بخش صنایع این شرکت‌ها شامل «شیشه‌سازی شیناگاوا»، «کارخانه ریسندگی آیچی»، «کارخانه سیمان فوکاگاوا» و «آب‌جوسازی ساپورو» بود. اما مشهورترین کارخانه، ابریشم‌بافی تومی اوکا در استان گونما بود که ساختمان آن اکنون در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد؛ این کارخانه در ۱۸۷۲ ساخته شد و ۳۰۰ماشین ابریشم‌بافی با جدیدترین طراحی که از فرانسه وارد شده بود، در آن فعال بود. پل برونات گروهی از ‌تکنیسین‌های فرانسوی عمدتا زن را در آنجا سرپرستی می‌کرد و آنها کارگران ژاپنی را آموزش داده و برکارشان نظارت می‌کردند. این کارگران بعدتر دانش خود را به سایر کارخانه‌های کشور تسری دادند.

انقلاب صنعتی و سرمایه‌داری

مواردی چون راه‌آهن و کارخانه ابریشم‌بافی تومی اوکا نشان داد که چگونه تکنیسین‌ها و دانشمندان استخدام‌شده از سوی دولت می‌توانند سهم زیادی در تقویت صنایع ژاپن داشته باشند. تقریبا سه‌هزار متخصص خارجی به ژاپن آمدند که در اوج خود بیش از ۵۰۰متخصص در ۱۸۷۶ در این کشور حاضر بودند. هرچند آنها بسیار ماهر بودند؛ اما استخدامشان هم هزینه بالایی داشت. برای مثال درحالی‌که دولتمرد و وزیر ارشد ژاپنی، سانجو سانتومی حقوق ماهانه‌ای برابر با هشتصد ین می‌گرفت، مهندس بریتانیایی که در ضرابخانه امپراتوری کار می‌کرد حقوق ماهانه ۱۰۴۵ینی داشت. اعطای مزایای هنگفت به متخصصان غربی خود دال بر اشتیاق دولت ژاپن برای مدرنیزه کردن صنایع ژاپن بود. وزارت کشور، نخستین نمایشگاه صنایع داخلی را در ۱۸۷۷ در پارک اوئنو برگزار کرد و تا سال۱۹۰۳ کلا پنج نمایشگاه از این دست راه‌اندازی شد. این نمایشگاه‌ها الهام‌گرفته از رویدادهای نمایشگاهی سایر کشورها بود و در توسعه صنایع و تجارت مدرن نقش مهمی داشت.

در اولین نمایشگاه ۸۴۰۰۰محصول در ۶زمینه مشتمل بر کشاورزی، باغبانی و ماشین‌آلات عرضه شد. این رویداد با موفقیت عظیمی همراه شد؛ زیرا توانست ۴۵۰هزار بازدیدکننده را طی ۱۲۰روز جذب کند. در اوایل دهه۱۸۸۰ وزیر مالیه ماتسوکاتا ماسایوشی سیاست‌های ضدتورمی را اعلام کرد که موجب سقوط قیمت فرآورده‌های کشاورزی و ورشکستگی بسیاری از کشاورزان شد. با این حال برخی از ثروتمندان با خرید زمین‌های کشاورزی ارزان‌قیمت از کسانی که ورشکسته شده بودند از این وضع سود برده و بدل به «مالکان انگل» شدند که می‌توانستند با استفاده از اجاره دادن زمین به کشاورزان مستاجر سود سرشاری به‌دست آورند و در کنار بازرگانان شهری شروع به خرید و فروش سهام و تاسیس شرکت‌های جدید کردند. از ۱۸۸۶ به مدت سه‌سال دوره شکوفایی تاسیس شرکت‌ها بود. صنایعی مانند ریسندگی، ابریشم بافی و سایر صنایع سبک به زودی رونق یافتند.

کارخانه ریسندگی اوزاکا که در دست بخش خصوصی بود بسیاری از دستگاه‌های ریسندگی ساخت بریتانیا را در خود جای داده بود و از پیشگامان تولید در مقیاس بزرگ با استفاده از نیروی بخار به شمار می‌رفت. کارگران در شیفت‌های روزانه و شبانه کار می‌کردند و کارخانه فعالیت ۲۴ساعته داشت و این امر باعث شد تا مقدار عظیمی نخ‌پنبه تولید شود. از قضا بسیاری از کارگرانی که با دستمزدهای اندک طی ساعت‌های طولانی کار می‌کردند، خود فرزندان همان کشاورزان ورشکسته‌ای بودند که قربانی سیاست‌های ضد تورمی شده بودند. ازآنجاکه تولید نخ بسیار ارزان تمام می‌شد، دیگران هم شرکت‌های مشابهی در سایر نقاط راه‌اندازی کردند. تولید و صادرات نخ و ابریشم به وقوع یک انقلاب صنعتی در ژاپن در حوزه صنایع سبک انجامید. درواقع مدت زمانی کمتر از ۳۰سال پس از انقلاب میجی در ۱۸۶۸ ژاپن بدل به یک اقتصاد سرمایه‌داری شده بود.

ریشه‌های مدرنیزاسیون دوران ادو

با این حال باید گفت که ریشه‌های مدرنیزاسیون دوران میجی (۱۹۱۲-۱۸۶۸) به دوران ادو (۱۸۶۸-۱۶۰۳) برمی‌گردد. در این دوران علاوه بر طبقه برگزیده سامورایی‌ها که می‌توانستند در مدارس قلمروهای خود سواد یاد بگیرند، شمار زیادی از افراد معمولی هم خواندن و نوشتن را در تراکویا یا مدارس معابد محلی یاد گرفتند. صنعت چاپ شکوفا شد و این امر امکان خودآموزی و آموزش بیشتر را ممکن کرد؛ ژاپن همچنین شکل پیشرفته ریاضیات خود موسوم به واسان را توسعه داد. آموزش ابتدایی در ژاپن در عصر ادو را باید بهترین نوع خود در آن دوران در سراسر جهان برشمرد. متیو پری، ناخدای آمریکایی در زمان انعقاد قرارداد صلح و دوستی بین دو کشور در ۱۸۵۴ درصدد برآمد تا شگفتی‌های تمدن غرب را به ژاپنی‌ها که از آن میان به انواع سلاح‌ها، یک تلگراف و نوعی قطار بخار با سرعت ۳۲کیلومتر در ساعت از آن میان بود. فقط یک‌سال پس از آن قلمرو ساگا درصدد برآمد تا نخستین قطار بخار خود را بسازد.

گفته می‌شود ساتسوما و سایر قلمروها حتی پیش‌تر توانسته بودند قطارهایی بسازند که با نیروی بخار حرکت می‌کردند. قلمرو اواجیما خیلی زود توانست کشتی بخار بسازد و قلمرو ساگا از جمله دولت‌های محلی بود که کارخانه‌های اسلحه‌سازی با استفاده از الگوبرداری از جدیدترین تفنگ‌های آرمسترانگ بریتانیایی را راه‌اندازی کرد. این شواهد نشان می‌دهد ژاپن در آخرین روزهای حکومت شوگون‌ها چندان هم از غرب عقب نبود و می‌توانست خیلی زود از فناوری غرب تقلید و الگوبرداری کند. ناخدا پری گویا چنین قابلیتی را می‌دید که پیش‌بینی کرد پس از باز شدن درهای کشور « ژاپنی‌ها به‌عنوان رقبای قدرتمند به عرصه موفقیت مکانیکی درخواهند آمد.» سیستم آموزشی بسیار توسعه‌یافته عصر ادو، عاملی کلیدی در چرخش شتابناک ژاپن به سمت مدرنیزاسیون و یک اقتصاد کاپیتالیستی مولد پس از بازسازی عصر میجی و همچنین تبدیل این کشور به یک قدرت بزرگ جهانی به شمار می‌رود.