فعالان اکوسیستم ازبرخی اظهارنظرها و ریسک دوقطبیسازی نگران هستند
بحرانی تازه برای استارتآپها؟
مدیرعامل صندوق مالی توسعه تکنولوژی: دارایی واقعی استارتآپها، تیم متخصصان و نیروی انسانی آنهاست
تنها ۱۰روز پیش از آنکه مدیر مسوول یکی از روزنامه‌ها ایده تعطیلی و انتقال مالکیت استارتآپهای بزرگ کشور را مطرح کند، روح‌‌‌‌اله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی،فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور به موضوع وجود ناهنجاری‌‌‌‌های فرهنگی جدی در برخی از این شرکت‌ها اشاره کرده بود. وی در پستی که در یک شبکه اجتماعی بومی منتشر کرد، نهادسازی‌‌‌‌های پی‌‌‌‌درپی را در کنترل وضع موجود بی‌‌‌‌فایده خواند و خواستار حمایت از جریان‌‌‌‌های انقلابی برای ایجاد رقبایی قوی برای این مجموعه‌‌‌‌ها شد. انتشار پی‌‌‌‌درپی این دو اظهارنظر و تاکید بر اینکه «خوشبختانه زمزمه‌‌‌‌هایی برای تحقق این خواسته در میان مسوولان شنیده می‌شود»، کافی بود تا گروهی از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی این اظهارات را یک تهدید جدی برای آینده این اکوسیستم به حساب بیاورند و نسبت به ادامه مسیر ابراز نگرانی کنند.
خط و نشانی برای آینده سرمایه‌گذاری جسورانه
مدیرمسوول یکی از روزنامه‌ها در حالی از سلب مالکیت و مدیریت استارتآپهای موجود سخن گفته که این کسب وکارها عمدتا با سرمایه‌گذاری بخش‌‌‌‌های خصوصی و با تکیه بر تلاش و ایده بنیان‌گذاران آنها تا این اندازه رشد کرده‌‌‌‌اند و حالا در مالکیت رسمی گروه‌‌‌‌هایی از سهامداران (اعم از خصوصی و دولتی) قرار دارند. کما اینکه آذری جهرمی، وزیر سابق ارتباطات نیز در پستی به این اظهارات واکنش نشان داد و تاکید کرد: «همین حالا نیز مالکیت بخش قابلتوجهی از سهام برخی از سکوهایی که ایشان نام برده‌‌‌‌اند، با نهادهای انقلابی است!» با این‌حال در یادداشت مذکور اظهار شده است که کسب و کارهایی مانند اسنپ، دیجی‌‌‌‌کالا، تپسی، طاقچه، دیوار، فیلیمو، آپارات و... درحالی به یک «دولت مجازی» تبدیل شده‌‌‌‌اند که از خود هیچ سرمایه‌‌‌‌ای به میان نیاورده‌‌‌‌اند و با استفاده از امکانات نظام دلالی و سود می‌‌‌‌کنند. وی در شرح این دیدگاه خود تاکید کرده بود: «مثلا اسنپ از خود حتی یک خودرو هم به میان نیاورده و از خودروهای مردم جویای کار بهره می‌‌‌‌برد؛ دیجی‌‌‌‌کالا و ازکی دلال هستند و از امکانات نظام در این دلالی سود می‌‌‌‌برند. فیلیمو و نماوا هم.» این دیدگاه با این جملات تکمیل شده بود که با این حساب «اگر وجود پلتفرم‌های خدمت‌رسان ضروری است، چرا از سکوهای قانون گریز سلب مسوولیت نمی‌شود و مدیریت آنها به افراد صاحب صلاحیت تحت نظارت مستقیم مراکز ذی‌ربط واگذار نمی‌شود؟! مگر امکانات و ظرفیت‌های مورد استفاده آنها متعلق به نظام نیست؟ چرا مالکیت و مدیریت آنها در اختیار نظام نباشد؟»
رضا زرنوخی، مدیر صندوق مالی توسعه تکنولوژی ایران، در گفت‌وگویی با «دنیای‌اقتصاد» به تحلیل خط و نشانی پرداخت که در هفته‌‌‌‌های اخیر برای استارتآپها کشیده شده است. وی در این‌باره میگوید: «به نظر می‌رسد افرادی که طرح مساله کرده‌‌‌‌اند، هیچ شناختی از کسب و کارهای استارت‌آپی ندارند و گمان می‌‌‌‌کنند که دارایی فیزیکی بزرگی در این شرکت‌ها نهفته است که می‌توان آن را تصاحب کرد. اما نکته مغفول ماجرا آن است که اساسا اصلی‌‌‌‌ترین دارایی استارتآپها، تیم بنیان‌گذاران و نیروی انسانی متخصصی است که این کسب و کارها را اداره می‌‌‌‌کنند.» زرنوخی در ادامه می‌‌‌‌افزاید: «برداشت دیگری که از گفته‌‌‌‌های این افراد می‌توان داشت آن است که احتمالا هدف اصلی مطرح‌‌‌‌کنندگان این ایده، دستیابی به جامعه مخاطبان و کاربران این کسب‌وکارهاست که جمعیت قابلتوجهی نیز هستند، تا از آنها در راستای اهداف اجتماعی و فرهنگی استفاده شود. اما باید تاکید کرد که استارتآپها ماهیتی کسب و‌کاری دارند و به محض آنکه کاربران یک استارت‌آپ متوجه شوند که اعمال نظر یا سلیقه خاصی پشت ماجراست، به سرعت بازار آن استارت‌آپ افت می‌‌‌‌کند.»
این فعال حوزه سرمایه‌گذاری جسورانه تصریح می‌‌‌‌کند: «با بررسی این اظهارات به خوبی می‌توان دریافت که نگاه اقتصادی در پس این اظهارات نبوده و مسائل دیگری مورد توجه این افراد قرار داشته است.» زرنوخی معتقد است: «مصادره استارت‌آپ و سپردن فرمان هدایت آن به اشخاص دیگر، فرق چندانی با تعطیل کردن استارت‌آپ ندارد و قطعا سرمایه‌گذاران را نیز متضرر خواهد کرد. اما این آسیب، بیش از آنکه متوجه سرمایه‌گذاران فعلی آن کسب و کار باشد، متوجه آینده سرمایه‌گذاری در اکوسیستم استارت‌آپی خواهد بود: زیرا دفعات بعد که یک سرمایه‌گذار تصمیم به ورود به یک پروژه جدید بگیرد، قطعا این ریسک‌‌‌‌ها و تهدید‌‌‌‌ها را بیش از پیش جدی می‌گیرد و با احتیاط و تردید بیشتری دست به سرمایه‌گذاری جدید می‌‌‌‌زند.»
جدیت استارتآپها در ارزش‌‌‌‌آفرینی
مسلما از زمان انتشار چنین اظهاراتی در رسانه‌‌‌‌ها، موجی از نگرانی، اکوسیستم استارت‌آپی کشور را فراگرفته است. اگرچه در حقانیت این نگرانی‌‌‌‌ها شکی نیست، اما سوالی که مطرح می‌شود آن است که با شرایط موجود وضعیت آینده پیش روی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی تا چه اندازه بحرانی است و آیا رویکرد حاضر، تاثیر منفی قابلتوجهی بر وضعیت کسب‌و‌کارهای این حوزه خواهد گذاشت یا خیر؟ نیما نامداری، از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی کشور که اکنون در سمت مدیرعاملی «کارنامه» مشغول به فعالیت است، در تحلیل اظهارات مطرح شده و نگرانی‌‌‌‌هایی که از سوی فعالان این حوزه ابراز می‌شود به «دنیای‌اقتصاد» میگوید: «بدون تردید این اظهارات را باید تهدید تلقی کرد و هدف تهدید هم ترساندن است؛ اما گمان من آن است که نمی‌شود نتیجه گرفت که این اظهارات برآیند نظر رسمی و بطنی تمام صاحبان قدرت در ایران است.»وی در ادامه اظهارنظر خود، به تجربه سال‌ها فعالیتی که در اکوسیستم استارت‌آپی کشور داشته استناد کرده و می‌‌‌‌افزاید: «تجربه ما در این سال‌ها نشان داده که همواره گروه‌‌‌‌هایی هستند که سختگیری بیشتری دارند و همزمان عده دیگری در اظهارنظر و عمل، انعطاف بیشتری به خرج می‌‌‌‌دهند. در نتیجه هیچ‌گاه فضا کاملا مثبت یا کاملا منفی نیست.» این فعال استارت‌آپی با اشاره به اظهارات مشابهی که از سوی دهقانی فیروزآبادی مطرح شد، تاکید می‌‌‌‌کند: «اخیرا سیگنال‌‌‌‌های دیگری نیز از سمت معاونت علمی ریاست جمهور و برخی اشخاص دیگر ارسال شده و اگرچه نگاه این افراد صد‌درصد شوق‌‌‌‌آفرین و حامیانه نیست، اما به هر صورت ملاحظاتی را در نظر می‌‌‌‌گیرند و چنین رویکرد تهدیدآمیزی که به دنبال مصادره و بگیر و ببند شرکت‌های استارت‌آپی باشد را نیز ندارند.»
نامداری در تکمیل گفته‌‌‌‌های خود تصریح می‌‌‌‌کند: «به هرجهت اگرچه من این اظهارات را تهدیدآمیز تلقی می‌‌‌‌کنم، اما معتقدم که نباید از ترس مرگ خودکشی کنیم. هر اندازه هم تهدید انجام شده جدی باشد و هر اندازه فرد تهدیدکننده، ذی‌‌‌‌نفوذ باشد، مجوزی برای این صادر نمی‌شود که ساخته‌‌‌‌هایمان را رها کنیم و برویم یا به میزان سابق، برای پیشرفت و توسعه شوق و انرژی نداشته باشیم.» مدیرعامل «کارنامه» ادامه می‌‌‌‌دهد: «دست‌کم اعتقاد من به عنوان یکی از اعضای اکوسیستم استارت‌آپی آن است که ما هر کداممان که در قامت یک کسب و کار آنلاین یا استارت‌آپ فعالیت میکنیم، مشتریان و ذی‌نفعانی داریم و وظیفه اول ما خلق ارزش برای این مشتریان و در پی آن خلق ارزش برای جامعه و کشور است؛ به این ترتیب، به خلق ارزش‌‌‌‌های مضاعفی برای ذی‌نفعان دیگری که می‌تواند شامل سهامداران و حتی کل اقتصاد کشور باشد نیز کمک میکنیم.» وی در ادامه تاکید می‌‌‌‌کند: «احتمالا تمام فعالان اکوسیستم هم‌‌‌‌نظر من نباشند و قطعا دیدگاه‌‌‌‌های مخالفی نیز وجود دارد؛ اما معتقدم که تلاش‌‌‌‌ها برای پیشرفت و توسعه باید ادامه پیدا کند و با چنین اظهاراتی نباید خللی در پیشرفت اکوسیستم ایجاد شود.»
لزوم واکنش جدی نهادهای صنفی و مدنی
اگرچه در این چند روز، گروه‌‌‌‌های مختلفی از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی تا فعالان مدنی، جامعه‌‌‌‌شناسان و حقوق‌‌‌‌دانان نسبت به رویکرد تند این رسانه در برابر کسب‌و کارهای استارت‌آپی واکنش نشان دادند، اما نامداری مسوولیت اصلی واکنش به این تهدیدهای صریح و حمایت از کسب‌و‌کارهای فعال را متوجه نهادهای صنفی و مدنی می‌‌‌‌داند. وی میگوید: «به نظر من نهادهایی مانند اتاق بازرگانی، سازمان نظام صنفی رایانه‌‌‌‌ای، انجمن تجارت الکترونیک و... باید در کنار حمایت از مجموعه‌‌‌‌های فعال و رساندن صدای انتقاد آنها، از موضع گفت‌وگو و تعامل با بدنه حاکمیت نیز وارد شوند و برای دفاع از کیان زیست‌‌‌‌بوم فناوری و نوآوری ایران تلاش کنند.» وی معتقد است چنین موضعی هم می‌تواند متولیان این حوزه را به پاسخگویی وادارد و هم در دفع چنین نگاه‌‌‌‌های خصمانه‌‌‌‌ای نسبت به اکوسیستم مفید باشد.
پرورش یک ایده و تلاش برای به ثمر رساندن آن با حداقل امکانات، وضعیتی است که عموم کسب‌و‌کارهای استارت‌آپی به خوبی با آن آشنا هستند. نامداری نیز با استناد به این واقعیت تاکید می‌‌‌‌کند: «واقعیت‌‌‌‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جاری در جامعه را نمی‌توان نادیده گرفت؛ ما استارتآپها در تمام این سال‌ها تلاش کرده‌‌‌‌ایم تا با تمام پیچ و خم‌‌‌‌هایی که وجود دارند، راهی پیدا کنیم و به کار و پیشرفت خود ادامه دهیم. در سخت بودن این مسیر شکی نیست؛ اما تاب‌‌‌‌آوری و کوتاه نیامدن، خصلت فعالان این حوزه است.»
وی با اشاره به اینکه اکنون مهم‌ترین مساله کشور، اقتصاد، مقابله با فقر و افزایش رفاه ایرانیان است، این پیشنهاد را مطرح می‌‌‌‌کند که کسب و کارهای استارت‌آپی از همین دغدغه مشترک استفاده کنند و راهی برای تعامل با بخش‌‌‌‌های پذیراتر در حاکمیت باز کنند. نامداری تشریح می‌‌‌‌کند: «اکنون تمام آمار و ارقام و گزارش‌ها‌‌‌ی رسمی به خوبی تایید می‌‌‌‌کنند که شرایط معیشت و اقتصاد خوب نیست و رسیدگی به این مساله اولویت اول کشور است. در نتیجه همین مساله را می‌توان فصل‌‌‌‌مشترک کسب‌و‌کارهای استارت‌آپی و حاکمیت به حساب آورد؛ زیرا هدف ما در اکوسیستم استارت‌آپی نیز چیزی جز ایجاد رشد اقتصادی، افزایش رفاه ایرانیان، ایجاد اشتغال، حفظ سرمایه انسانی کشور، بهبود بهره‌‌‌‌وری و کاهش اتلاف منابع ملی و زیست محیطی نیست.» مدیر شرکت سرمایه‌گذاری بلوط با تاکید بر اینکه کماکان این فصل مشترک وجود دارد و هنوز بخش‌‌‌‌هایی از حاکمیت نسبت به چنین مسائلی دغدغه‌‌‌‌مند هستند، اظهارات خود را تکمیل می‌‌‌‌کند و میگوید: «ما باید بخش‌‌‌‌هایی از حاکمیت را که هنوز اقتصاد را در اولویت کارهای خود قرار داده‌‌‌‌اند، پیدا کنیم و با مدیران آنها وارد تعامل شویم. با بهره‌‌‌‌مندی از حمایت این گروه‌‌‌‌ها، می‌توان در مقابل چنین تهدیدهای غیرمنطقی و توطئه اندیشانه‌‌‌‌ای که ریشه واقعی و مبنای درست و قابل‌‌‌‌دفاعی نیز ندارند، بایستیم.»
واکنش نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران نیز با رویکردی که نامداری در پیش گرفته چندان متفاوت نیست. وی در گفت‌وگویی با «دنیای‌اقتصاد» تاکید کرد: «به عنوان یک عضو از خانواده تجارت الکترونیک ترجیح می‌‌‌‌دهم بر کار و تلاش خود برای ارزش‌‌‌‌آفرینی و پیشرفت این کشور تمرکز کنم و به اظهار‌نظرهای رسانه‌‌‌‌ای که غیرمسوولانه ارائه می‌‌‌‌شوند و برخلاف قوانین و رویه‌‌‌‌های جاری کشور هستند، نپردازم.» وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به بخش‌‌‌‌هایی از قانون اساسی کشور تصریح کرد: «در اصول ۴۶ و ۴۷ قانون اساسی کشور، بر حق مالکیت خصوصی تاکید شده است. ضمن اینکه در صورت بروز تخلف یا ناهنجاری در هر نهاد خصوصی یا عمومی کشور، مراجع قضایی مشخصی برای رسیدگی وجود دارند. بنابراین بهتر است به جای پرداختن به حواشی، بر کار و سازندگی تمرکز کنیم، حدود قانونی خود را بشناسیم و رعایت کنیم.» قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران با اشاره به رویکردهای تندی که اخیرا کسب و کارهای استارت‌آپی و نوآور را هدف گرفته‌‌‌‌اند، میگوید: «در نهایت این شرکت‌ها مانند تمام بخش‌‌‌‌های دیگر اقتصاد کشور، واحدهایی اقتصادی هستند که در چارچوب قانون فعالیت می‌‌‌‌کنند و دغدغه‌‌‌‌ای جز پیشرفت و تعالی کشور ندارند.»
عقبگرد ۶ساله اکوسیستم
با تمام تاکیدی که برخی فعالان اکوسیستم استارت‌آپی بر حفظ امید، تمرکز بر اهداف و حرکت در مسیر از پیش تعریف شده دارند، اما گروه دیگری معتقدند که بازگو شدن چنین صحبت‌هایی می‌تواند همان اندک امید و شوری را که در اکوسیستم وجود دارد نیز از بین ببرد. رضا الفتنسب، از اعضای هیاتمدیره اتحادیه کسب‌و‌کارهای اینترنتی کشور در گفت‌وگویی که به تازگی با پایگاه خبری جماران داشته، نگرانی جدی خود را از آنچه این روزها در فضای کسب و کاری کشور و خطاب به نسل جوان و کوشای کشور مطرح می‌شود، ابراز کرده است. الفتنسب در مصاحبه خود تاکید کرده است: «متاسفانه اظهارنظری که مدیر مسوول یکی از نشریات داشتند، دوباره ما را به پنج شش سال پیش و تیترهایی شبیه «استارتآپهای آمریکایی» یا «نفوذ آمریکا از طریق استارتآپها» برد.» وی با مرور آن روزها گفت: «چنین اظهاراتی همان موقع هم باعث شد که اکوسیستم نوآوری و کسب و کارهای آنلاین در ایران دچار مشکلاتی شوند و بعد از آن کانالی به نام «شب‌‌‌‌نامه» بیرون آمد و در نهایت خروجی آن منجر به دلسردی و ناامیدی بیشتر آدم‌‌‌‌هایی که در این حوزه دارند کار می‌‌‌‌کنند شد.» با این حال وی معتقد است در روندی تدریجی، حدود چهار سال پیش کار به جایی رسیده بود که این نگاه امنیتی به استارتآپها در حال کم‌‌‌‌رنگ شدن بود و امید کم‌‌‌‌کم در این حوزه احیا شده بود. وی معتقد است زمانی که سورنا ستاری و آذری جهرمی روی کار بودند، نگاه مسوولان چنین خصمانه نبود و تعامل کسب و کارها با حاکمیت خیلی بهتر بود. وی تاکید می‌‌‌‌کند: «آن موقع هم مشکلاتی وجود داشت، اما به نسبت سالهای پیش از آن خیلی وضعیت بهتر شده بود. ولی امروز دوباره به سالهای ابتدایی فعالیت کسب و کارها برگشته و عقبگرد کرده‌‌‌‌ایم.»
الفتنسب با اشاره به دشواری‌‌‌‌های متعددی که در یک سال اخیر گریبانگیر کسب و کارهای اینترنتی شده، گفته است: «سال سخت و پرتلاطمی را پشت سر گذاشتیم. سرعت اینترنت محدود بود و شبکه‌‌‌‌های اجتماعی فیلتر شدند و همین بار به شدت سنگینی بر دوش کسب‌وکارها گذاشت و آنها را با مشکلات عدیده‌‌‌‌ای مواجه کرد. حالا چنین اظهاراتی نیز به آن موارد پیشین اضافه شده و نگرانی‌‌‌‌ها را دو‌چندان کرده است.» این فعال کسب‌و‌کارهای اینترنتی معتقد است که نهایتا خروجی وضع موجود آن شده که در گفت‌وگوهایی که با دوستان داریم شاهد آنیم که امیدی به آینده ندارند و خود را باخته‌‌‌‌اند. الفتنسب با انتقاد از اظهارات این مدیر مسوول که با اشاره به فعالیت استارتآپها گفته بود «شق‌‌‌‌القمری رخ نداده و اینها می‌‌‌‌روند و یکسری آدم دیگر می‌‌‌‌آیند»، میگوید: «چرا باید چنین حرفی زده شود؟ چرا با فردی که با تلاش بسیار، کسب و کاری را در تهران یا در یک شهرستان راه‌‌‌‌اندازی کرده، باید چنین برخوردی شود؟» الفتنسب تاکید می‌‌‌‌کند: «برای من خیلی عجیب است که اینقدر اظهارنظر صریح است و نهایتا منجر به این می‌شود که حداقل کسانی که تازه شروع کرده‌‌‌‌اند نسبت به این نوع کسب و کار دلسرد شوند. این می‌تواند ما را از چیزی که کل دنیا تحت عنوان «تجارت الکترونیک»دارد با آن کار می‌‌‌‌کند، عقب بیندازد. سهم خرده‌‌‌‌فروشی ما ۴درصد است و این عدد در ترکیه ۱۰ و در چین بالای ۱۸درصد است. ما در ۴درصد مانده‌‌‌‌ایم و این صحبت‌‌‌‌ها باعث می‌شود که این عدد بزرگ نشود و چه بسا حتی ما افول داشته باشیم.» عضو هیاتمدیره اتحادیه کسب و کارهای اینترنتی میگوید: «اگر این نگاه حاکم باشد، واقعا خیلی کاری نمی‌شود کرد و ما باید منتظر باشیم و روزانه و هفتگی رصد کنیم که چه اتفاق جدیدی می‌‌‌‌خواهد بیفتد.»
صدای خاموش کسب و کارهای مجازی
اگرچه نگاه افراد خوش‌بین‌‌‌‌تر اکوسیستم استارت‌آپی این است که باید ادامه داد و تا جای ممکن با بدنه حاکمیت تعامل کرد، اما الفتنسب از میسر نبودن چنین ارتباطی سخن میگوید. وی میگوید در سالهای گذشته اتحادیه‌‌‌‌ای تحت عنوان «اتحادیه کشوری کسب و کارهای مجازی»وجود داشت و الان دو سال است که انتخابات آن برگزار نشده.» الفتنسب افزود: «من خیلی بدبین نیستم؛ ولی فکر می‌‌‌‌کنم اینها زنجیروار به هم ارتباط دارند. اتحادیه کسب و کارهای مجازی بابت این حرف باید وسط ماجرا باشد و از کسب و کار حمایت کند و با حاکمیت تعامل کند. عملا کسب و کارهای مجازی یک جایی قرار گرفته‌‌‌‌اند که امروز صدای آنها به گوش کسی نمی‌‌‌‌رسد.»
این فعال حوزه کسب و‌کارهای اینترنتی معتقد است که باید رئیس‌جمهور و وزیر ارتباطات، به این اظهارات واکنش نشان دهند تا خط سیر ماجرا مشخص شود. وی می‌‌‌‌افزاید: «اگر می‌‌‌‌خواهید اقتصاد دیجیتال در این کشور، من نمی‌‌‌‌گویم توسعه یابد، اما همین که هست بماند، نباید فعالان این حوزه را ترساند. اصل و اساس یک اکوسیستم را به همین راحتی زیر سوال برده‌‌‌‌اند و به نوعی مصادره می‌‌‌‌کنند و می‌‌‌‌گویند به دست فلانی بدهید. مگر قانون اساسی و شرع اسلام چنین اجازه‌‌‌‌ای را به شما می‌‌‌‌دهد؟!»
هر چند فعالان اکوسیستم استارت‌آپی کشور با سختی و موانع بزرگ بیگانه نیستند، اما این اظهارات را خطری جدی برای بقای این بخش می‌‌‌‌دانند؛ نگاهی که در تحلیل حامد بیدی، مدیرعامل پلتفرم کارزار، هم به خوبی مشهود است که این اظهارنظرها را صرفا در حد یک یادداشت مطبوعاتی ندانسته و نماینده‌‌‌‌ای از نظر برخی از سیاستگذاران در برابر استارتآپها تلقی می‌‌‌‌کند.
