آثار حساب واحد خزانه بررسی شد
یکسان‌سازی حساب‌های دولت
معیار استاندارد مالی
یکی از مشخصه‌های کارآمدی تاامین مالی دولت به نحوه نگهداری حساب‌های دولتی بازمی‌گردد. به عبارتی، یکی از نقاط ضعف مهم در مدیریت مالیه عمومی که نیاز به اصلاح دارد، برخورداری از نظامی پراکنده برای رسیدگی به دریافت‌ها و پرداخت‌های مرتبط با دولت است. در همین راستا، نظام«حساب واحد خزانه» با هدف جلوگیری از مواردی همچون رسوب نقدینگی، سوءمدیریت درآمد دولت، سوءاستفاده سازمان‌های وصول‌کننده درآمد و برای شفافیت بیشتر و یکپارچگی تمام حساب‌های دولتی توصیه شده است. این ابزار شناخته‌شده، مورد تایید نهادهای بین‌المللی همچون صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی نیز هست. نظام حساب واحد خزانه با کمک به تجمیع مانده‌های نقدی دولت، نظارت بر کلیه جریان‌های نقدی دولت را بهبود می‌دهد. چگونگی نگهداری از حساب‌های دولتی می‌تواند بیانگر کارآمدی یا ناکارآمدی دولت باشد. درحال حاضر، توصیه نهادهای بین‌المللی برای اصلاح مدیریت نقدینگی دولت، تاسیس حساب واحد خزانه و متمرکزکردن تمام حساب‌های دولتی نزد بانک مرکزی است. در یک نمای کلی، اهمیت اصلی ایجاد حساب واحد خزانه به‌وجود آوردن زیرساخت‌های لازم برای مدرن‌سازی مدیریت وجوه نقد و مدیریت بدهی دولت و همچنین امکان بودجه‌ریزی عملیاتی به‌صورت واقعی و منسجم و قابل رصد در آینده است.
مدیریت نقدینگی مدرن
مدیریت نقدینگی دولت مدیریت صحیح در شیوه جمع‌آوری منابع و توزیع مصارف دولت است. به عبارتی، مدیریت نقدینگی دولت از مهم‌ترین فرآیندهای خزانه‌داری به‌شمار می‌رود که مواردی همچون تمرکز مانده وجوه نقد دولت و ایجاد یک حساب واحد خزانه از طریق سیستم‌های مدرن، پردازش مناسب تراکنش‌ها و چهارچوب حسابداری را دربرمی‌گیرد و مزایایی چون توانایی ایجاد نظارت بر جریان نقدینگی ورودی و خروجی و به اشتراک‌گذاری اطلاعات مرتبط با بدهی و مدیریت نقدینگی، توافق رسمی بین وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی، استفاده از ابزار کوتاه‌مدت (مانند اوراق بدهی) را در پی دارد.
پاشنه آشیل مالیه دولت
بر اساس قانون اساسی، در ایران کلیه دریافت‌های دولت در حساب‌های خزانه‌داری کل متمرکز می‌شود و همه پرداخت‌ها در حدود اعتبارات مصوب به موجب قانون انجام می‌گیرد. طبق قانون پولی و بانکی کشور، بانک مرکزی به‌عنوان بانکدار دولت، وظیفه نگهداری از حساب‌های دولتی را بر عهده دارد. همچنین براساس قانون محاسبات عمومی، وجوهی که از محل درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار منظور در بودجه کل کشور وصول می‌شود و همچنین درآمدهای شرکت‌های دولتی باید به حساب‌های خزانه که نزد بانک مرکزی افتتاح می‌شود، تحویل شود.
این در حالی است که در چند دهه گذشته بنا به دلایلی، ازجمله تعدد و پراکندگی جغرافیایی نهادهای دولتی، تمرکز ساختار اداری بانک مرکزی در تهران و فقدان زیرساخت‌های لازم در زمینه بانکداری الکترونیک و سامانه‌های نوین بانکداری، نگهداری و انجام کلیه امور بانکی حساب‌های مربوط به دستگاه‌های اجرایی، به بانک‌های عامل دارای قرارداد نمایندگی از طرف بانک مرکزی واگذار شده است. شواهد حاکی از آن است که این امر تبعات و مشکلات متعددی به‌وجود آورده است. در مواردی نیز برخی قوانین با اعطای اختیار عمل به دستگاه‌های دولتی و نهادهای عمومی برای انتخاب بانک عامل، تشدید آشفتگی در مقوله حساب‌های دولتی را در پی داشته است.
به‌طور کلی، برخی مشکلات اصلی ناشی از عدم تمرکز حساب‌های دستگاه‌های اجرایی دولتی نزد سایر بانک‌ها را که از سوی بانک مرکزی عاملیت دارند، می‌توان در چند مورد خلاصه کرد. این موارد شامل عدم شفافیت مالی در حساب‌های دولتی، ناکارآمدی مدیریت منابع به‌‌دلیل تاخیر زمانی در جمع‌آوری مویرگی منابع درآمدی دولت از حساب‌های متعدد، عدم امکان تخصیص به موقع منابع مورد نیاز به بخش‌ها و طرح‌های مختلف، رقابت ناسالم برخی بانک‌ها و اعطای اعتبار و تسهیلات توسط بانک‌های عامل برای جذب منابع دولت، خلق پول بی‌ضابطه از محل رسوب وجوه نزد بانک‌ها به‌عنوان منابع غیردولتی می‌شود.
بهره‌گیری از تجربه جهانی
بررسی‌های مقدماتی حاکی از آن است که رویکرد اغلب کشورها در بحث حساب‌های دولتی و مدیریت نقدینگی دولت، تاسیس و بهره‌گیری از حساب واحد خزانه است تا با متمرکزشدن تمام حساب‌های درآمدی و هزینه‌ای دولت نزد بانک مرکزی، شفافیت افزایش یابد و امکان نظارت موثر و افزایش کارآیی گردش منابع دولت بیش از پیش میسر شود. البته بانک‌های تجاری و سایر نهادهای دولتی نیز ممکن است در عملیات حساب واحد خزانه درگیر شوند. چگونگی اجرا و پیاده‌سازی حساب واحد خزانه با توجه به ویژگی‌های هر کشور متفاوت است. شکل اجرایی حساب واحد خزانه را در یک طبقه‌بندی بسیار کلی می‌توان به شکل متمرکز، غیرمتمرکز و ترکیبی تقسیم‌بندی کرد. شواهد حاکی از آن است که حساب واحد خزانه مستقر در بیشتر کشورها میان دو ساختار یادشده و حساب اصلی خزانه نیز در بانک مرکزی قرار دارد.
شروط داشتن حساب واحد
براساس اعلام صندوق بین‌المللی پول، یک حساب واحد خزانه کامل دارای سه ویژگی اصلی است. نخست، چیدمان بانکداری دولتی باید یکپارچه باشد تا امکان نظارت بر جریان وجوه نقد دولت در داخل و خارج از این حساب‌های بانکی برای خزانه‌داری ممکن شود؛ دوم، هیچ نهاد دولتی دیگری این حساب‌ها را خارج از نظارت خزانه‌داری اداره نمی‌کند و سوم، یکپارچه‌سازی منابع نقدی دولت باید جامع باشد و تمام منابع نقدی دولت اعم از بودجه‌ای و فرابودجه‌ای را دربربگیرد. بنابر اعلام این صندوق، حداقل هشت پیش‌نیاز و شرط کلیدی برای ایجاد حساب واحد خزانه مورد نیاز است.
الزامات و زیرساخت‌های فنی، اتصال و ارتباط مناسب میان خزانه‌داری و شبکه و بانکی، فهرستی جامع از حساب‌ها در راستای ثبت منسجم جزئیات، افزایش ظرفیت کاربران حساب واحد خزانه وجود نظام تسویه بین‌بانکی، ایجاد فهرستی جامعه از حساب‌های بانکی موجود، حمایت سیاسی و در نهایت، الزامات و بسترهای قانونی برای پیاده‌سازی حساب واحد خزانه، هشت شرط اساسی برای پیاده‌سازی این سازوکار به حساب می‌آید.
کدام نوع حساب محبوب‌تر است؟
شواهد نشان می‌دهد که به دلایلی همچون جلوگیری از ریسک‌هایی مانند ریسک طرف معامله، ریسک اعتباری و ریسک مخاطرات اخلاقی، به‌جای بانک‌های تجاری باید در بانک مرکزی ایجاد و مستقر شود. به‌عبارت بهتر، بانک مرکزی نسبت به بانک‌های تجاری پناهگاه بسیار امن‌تری برای سپرده‌های دولتی است. با وجود گرایش به قرار گرفتن حساب واحد خزانه در بانک مرکزی، این سیستم خالی از عیب نیست. اگر خزانه‌داری نتواند در مدیریت فعال وجوه نقد نقش موثر ایفا کند، حرکت وجوه نقد آن تاثیر پولی قوی و مستقیمی در اقتصاد خواهد داشت و در شرایطی می‌تواند استقلال بانک مرکزی را به خطر بیندازد.
