تجربه موفق «شنژن» چین به‌عنوان مسیری برای ترمیم شکست مناطق آزاد ایران بررسی شد
الگوی چینی در تجارت آزاد
تجربیات این منطقه عبارتند از: تدوین سند راهبرد توسعه صنعتی و اقتصادی مناطق آزاد متناسب با مزیت نسبی کشور و هر منطقه؛ تامین زیرساختهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری هر منطقه متناسب با سیاست توسعه صنعتی منتخب؛ تمرکز مناطق بر توسعه تولید صادراتمحور و جذب سرمایه‌گذاری خارجی؛ تفکیک نظام اقتصادی مناطق از سرزمین اصلی به‌منظور اجرای آزمایشی طرح‌های اصلاحی مخصوصا در حوزه‌های بانکی و مالی؛ تدوین ضوابط و مقررات شفاف به‌منظور مدیریت پویای مناطق با اختیارات کافی و منطبق بر راهبرد توسعه صنعتی برای توسعه گام‌‌‌‌‌به‌‌‌‌‌گام مناطق؛ تعیین منابع مالی جدید و پایدار و کاهش وابستگی درآمد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به واردات و فروش زمین؛ جلوگیری از توسعه بی‌‌‌‌‌ضابطه تعداد و وسعت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی و عدم‌ایجاد مناطق جدید در محدوده‌‌‌‌‌های دارای سکنه. مواردی که بسیاری از آنها در ایران نه‌تنها اجرا نمی‌شود بلکه کاملا در جهت عکس آن عمل صورت می‌گیرد. توسعه بی‌‌‌‌‌ضابطه مناطق آزاد در ایران یکی از این موارد است.
منطقه آزاد: از سوسیالیسم به بازار آزاد
در ادبیات بین‌المللی مناطق اقتصادی اعم از مناطق آزاد، ویژه از تعاریف، اهداف، انواع و حتی اسامی متعددی برخوردار است و یافتن یک تعریف واحد بین‌المللی برای آن تقریبا غیرممکن است اما با بررسی تعاریف و اهداف موجود، می‌توان دریافت که این مناطق از یک شاکله کلی تبعیت می‌کنند؛ اغلب مناطق یک یا چند معافیت مالی و مقرراتی را در محدوده‌‌‌‌‌ای از سرزمین خود اعطا می‌کنند تا به هدف‌‌‌‌‌های خاصی برسند. یکی دیگر از مشخصات اغلب مناطق آزاد یا ویژه جهان که با هدف توسعه تولید و صادرات کالا فعالیت می‌کنند، فقدان مناطق مسکونی در محدوده منطقه است.
اما درخصوص توسعه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، باید توجه کرد هر سیاست اقتصادی که توسعه داده می‌شود، در قالب یک بستر و دارای پیش‌‌‌‌‌نیازهایی بوده و صرف استفاده از یک مفهوم یا مدل توسعه، کشورها را از نظر پیشرفت اقتصادی به‌سر منزل مقصود نرسانده است. استفاده چین و سایر کشورها از مناطق آزاد با پذیرش اقتضائات این مفهوم اقتصادی صورت‌گرفته و بسترها و پیش‌‌‌‌‌نیازها به‌طور نسبی از سوی سیاستگذاران اقتصادی این کشور مورد پذیرش واقع شده‌است. یکی از اهداف ایجاد مناطق آزاد در کشور چین، گذر از یک اقتصاد بسته و سوسیالیستی به سمت یک اقتصاد بازاری بوده‌است.
تجربه طلایی شنژن
منطقه ویژه اقتصادی شنژن در دهه۱۹۸۰ میلادی با اهدافی نظیر جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تولید صادراتمحور و ایجاد منطقه آزمایشی برای تمرین تجارت آزاد و اصلاحات ناظر به اقتصاد بازار شروع به فعالیت کرد و پس از ۴دهه به یک مرکز جهانی نوآوری و فناوری تبدیل شد. علاوه‌بر توسعه شاخص‌های تولید، صادرات، جذب سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری پیشرفته در محدوده منطقه ویژه اقتصادی شنژن، محدوده شهری شنژن نیز به وسیله نوآوری در اداره و تامین منابع مالی جهت توسعه، به‌عنوان پشتوانه تامین نیروی کار و همچنین ارائه خدمات به مسافران تجاری فعالیت کرده است. استفاده از تجربیات منطقه آزاد شنژن می‌تواند در بهبود عملکرد مناطق آزاد تجاری صنعتی و ویژه اقتصادی کشورمان موثر باشد؛ تدوین سند راهبرد توسعه صنعتی، تامین زیرساختهای متناسب و تفکیک نظام اقتصادی مناطق آزاد از سرزمین اصلی به‌منظور اجرای آزمایشی طرح‌های اصلاحی، مهم‌ترین تجربیاتی است که می‌توان در کشور به کار گرفت.
چرا چین سوسیالیسم را تعدیل کرد؟
در دهه۱۹۸۰ میلادی شکاف توسعه‌‌‌‌‌ای بین چین و غرب به‌قدری زیادشده بود که رهبران چین تشخیص دادند نیازمند اجرای یک برنامه اصلاحی برای توسعه اقتصادی کشور هستند؛ بر این اساس ۴منطقه ویژه اقتصادی از جمله منطقه ویژه شنژن با هدف اصلی جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ایجاد شدند. در این مناطق ضمن ساده‌‌‌‌‌سازی فرآیندها و رویه‌‌‌‌‌های اداری، معافیت‌ها و مشوق‌‌‌‌‌هایی برای سرمایه‌‌‌‌‌گذاران درنظر گرفته شد. همچنین ایجاد منطقه آزمایشی برای تمرین تجارت آزاد و اصلاحات ناظر به اقتصاد بازار، از رویکردهای اصلی منطقه ویژه اقتصادی شنژن بود. شنژن مستقیما با بسط و تکرار اصلاحات اولیه که سپس در مناطق دیگر در سراسر چین به اجرا درآمد، استقرار یک سیستم ملی اقتصاد بازار و گشایش در همه جبهه‌‌‌‌‌ها را پیش‌برد. شنژن که در ابتدا یک شهر کوچک و فقیر بود، در سال۱۹۷۹ با مونتاژ قطعات و فرآوری یا پردازش کالا آغاز به فعالیت کرد و در سال۲۰۱۸ به یک مرکز اقتصادی چین، مرکز مالی منطقه‌ای و یک مرکز جهانی نوآوری و فناوری تبدیل شد. در مجموع توسعه صنعتی شنژن شامل ۴ مرحله اصلی می‌شود:
۱) مونتاژ قطعات و فرآوری مواد یا نمونه‌های داده‌شده (۱۹۹۱-۱۹۷۹)، صنایع کاربرمحور و با فناوری پایین. ۲) حرکت به سمت جایگاه متوسط پایین زنجیره صنعتی جهانی (۲۰۰۲-۱۹۹۲)، مرحله توسعه سرمایه‌بر؛ ۳) حرکت به سمت اواسط زنجیره صنعتی جهانی (۲۰۱۲- ۲۰۰۳)، افزایش هزینه زمین و تحول اقتصادی؛ ۴) حرکت به سمت دسترسی بالای زنجیره صنعتی جهانی (۲۰۱۸ -۲۰۱۳)، مرحله توسعه مبتنی بر نوآوری.
شنژن و تامین منابع مالی: توسعه صادراتمحور
با توجه به ظرفیت‌ها و فعالیت‌های اقتصادی هنگکنگ در آن سال‌ها، نزدیک‌بودن شنژن به هنگکنگ در توسعه این منطقه و جذب فعالان اقتصادی بسیار موثر بود؛ به‌عبارت دیگر یکی از دلایل اصلی انتخاب شنژن به‌عنوان منطقه آزاد، قرابت جغرافیایی با هنگکنگ و پاسخ به نیاز جذب سرمایه‌گذاری در چین از طریق منطقه مذکور بوده‌است. نبود مناطق مسکونی در محدوده منطقه، یکی از مشخصات مناطق آزاد یا ویژه جهان است که با هدف توسعه تولید و صادرات کالا فعالیت می‌کنند؛ بااین حال توسعه اقتصادی در مناطق ویژه غالبا منجر به توسعه نواحی و شهرهای همجوار نیز می‌شود.
بر همین اساس پس از ایجاد و فعالیت منطقه ویژه شنژن، شهرنشینی در این منطقه به وسیله توسعه صنایع صادراتمحور شکل‌گرفت. شنژن به‌واسطه توسعه شاخص‌های تولید، صادرات، جذب سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری پیشرفته در محدوده منطقه ویژه اقتصادی، توانسته است خدمات شهری را تا حد قابل‌قبولی ارتقا دهد؛ البته پویایی و نوآوری در سیاستگذاری و تامین منابع نیز نقش قابل‌توجهی در توسعه شهر شنژن داشته‌است. به‌عبارت دیگر علاوه‌بر توسعه شاخص‌‌‌‌‌ها در محدوده منطقه ویژه اقتصادی، محدوده شهری به‌وسیله نوآوری در اداره و تامین منابع مالی جهت توسعه، به‌عنوان پشتوانه تامین نیروی کار و همچنین ارائه خدمات به مسافران تجاری فعالیت کرده است. علاوه بر نوآوری‌‌‌‌‌ها و پیشرفت‌‌‌‌‌هایی که در شنژن به‌وجودآمده، سیاستگذاری و اداره این منطقه با چالش‌ها و اشتباهاتی نیز همراه بوده‌است که کمتر به آنها پرداخته می‌شود؛ کسب درآمد از طریق واگذاری زمین، توسعه حاشیه نشینی موسوم به روستاهای شهری و سیاست‌های شنژن در قبال حمایت از مالکیت فکری و معنوی، ازجمله معضلات شاخص شنژن است. به‌رغم تلاش برای حل معضلات و ارائه راهکارهای جدید، هنوز انتقاداتی جدی در این حوزه‌‌‌‌‌ها متوجه مدیریت شنژن است.
زیرساختهای شنژن و سرمایه خارجی
زیرساختهای شنژن از طریق منابع مختلفی ایجادشده و به‌‌‌‌‌تدریج کامل‌‌‌‌‌تر شده‌است؛ منابعی نظیر واگذاری زمین، منابع دولتی، سرمایه‌گذاری خارجی، فروش اوراق، ارزش زمین، شرکت‌های سرمایه‌گذاری محلی ونظایر آن.
با افزایش ارزش و قیمت زمین در شنژن،پروژه‌های زیربنایی مانند بنادر، اسکله‌‌‌‌‌ها، برق‌‌‌‌‌رسانی، جاده‌‌‌‌‌ها و تاسیسات مخابراتی با سرعت ایجاد شد. همچنین بهبود سریع محیط شهری باعث جذب سرمایه‌گذاری خارجی و نیروی کار شد و شهر را به سمت توسعه سوق داد. در همان زمان، دولت محلی از سرمایه‌گذاری خارجی استفاده کرد و رویکرد بازارمحور را برای توسعه و بهره‌‌‌‌‌برداری اتخاذ کرد علاوه‌بر آن، ازآنجاکه شنژن با جهش در حال رشد بود، بسیاری از زیرساختهای فیزیکی و ساختمانی آن از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تامین می‌شد. دولت مرکزی و دولت محلی به ترتیب تنها ۴/ ۱ و ۱۳/ ۱درصد از وجوه مورد‌استفاده برای توسعه فیزیکی شنژن از سال۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ را سرمایه‌گذاری کردند. مابقی آن بیشتر توسط سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی شرکای عمدتا از هنگکنگ تامین شد. مهم‌ترین دلیل انتخاب شنژن را می‌توان به‌خاطر نزدیکی به کشور قدرتمند هنگکنگ که از مستعمرات بریتانیا بود، دانست. شنژن به‌عنوان سرزمینی برای آزمایش مکتب کاپیتالیسم در یک کشور سوسیالیست و با افرادی چینی انتخاب‌شده بود. اینکه اجرای سیاستی نظیر این تجربه تا چه اندازه در ایران ممکن است را با توجه به ظرفیت‌های کشور می‌توان باز تعریف کرد.
