چالش‌های اساسی پیش‌روی کشاورزی ایران چیست؟
کشاورزی در حصار اقلیم و دولت
کشاورزی از بخش‌های موثر اقتصاد ایران است. فعالیت در حوزه کشاورزی سهم قابل‌توجهی از اشتغال‌زایی را در کشور به خود اختصاص داده‌است. میزان اشتغال‌زایی این حوزه در سال‌گذشته حدود ۱۵درصد برآورد شده‌است. در همین‌‌‌‌‌حال فعالیت‌های کشاورزی سهم قابل‌توجهی از تولید ناخالص داخلی را در اختیار دارند. باوجود اثرگذاری کشاورزی بر اقتصاد، باید خاطرنشان کرد؛ ایران در رده کشورهای خشک قرار دارد. تامین آب هر‌ساله به چالش بزرگ‌‌‌‌‌تری برای کشور تبدیل می‌شود. در چنین فضایی تامین آب موردنیاز برای کشاورزی نیز بیش از پیش اهمیت می‌‌‌‌‌یابد. در همین‌‌‌‌‌حال کشاورزی سنتی و کم‌بهرگی از تکنولوژی‌های روز دنیا دیگر چالشی است که فعالیت در این حوزه را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد و در همین‌‌‌‌‌حال از بهره‌‌‌‌‌وری فعالیت در این بخش می‌‌‌‌‌کاهد.
تجارت محصولات کشاورزی و غذایی ایران
چندی پیش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در گزارشی ضمن مقایسه آمار تجارت خارجی محصولات کشاورزی در دو ماهه امسال با مدت مشابه سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲، وضعیت تجارت این حوزه را تشریح کرد. براساس آمار یادشده تراز تجاری محصولات کشاورزی و صنایع غذایی (بخش کشاورزی) در دو ماه نخست سال۱۴۰۳، منفی ۱۳۷۵میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال‌قبل ۱۰.۸درصد بدتر شده‌است. در این بازه زمانی ارزش صادرات ۲۱.۳درصد و ارزش واردات ۱۵.۳درصد افزایش داشته‌است. کسری تراز تجاری دو ماهه سال۱۴۰۳ نسبت به میانگین ۶ سال‌منتهی به ۱۴۰۲ که منفی ۱۲۳۵میلیون دلار بوده، ۱۱.۳درصد بدتر شده‌است.
تراز تجاری کشاورزی
تراز تجاری محصولات کشاورزی در دو ماهه سال۱۴۰۳، منفی ۱۴۴۴میلیون دلار بوده که این شاخص نسبت به مدت مشابه سال‌قبل ۱۱.۷درصد بدتر شده‌است. در این دوره ارزش صادرات ۲۱.۳درصد و ارزش واردات ۱۵.۳درصد افزایش داشته‌است. کسری تراز تجاری دو ماهه سال۱۴۰۳ نسبت به میانگین ۶سال‌منتهی به ۱۴۰۲ که منفی ۱۳۲۷میلیون دلار بوده، ۸.۸درصد بدتر شده‌است. مقدار واردات محصولات کشاورزی در دو ماهه امسال، ۴۰۴۶هزار‌تن به ارزش ۲۳۸۰میلیون دلار بوده که از نظر وزن ۶۹.۲درصد کل واردات کشور (مقدار واردات کل کشور ۵۸۴۸هزار تن) و از نظر ارزش ۲۶.۳درصد کل واردات کشور (ارزش واردات کل کشور ۹۰۶۵میلیون دلار) را شامل می‌شود. ارزش واردات در این مدت ۱۵.۳درصد بیشتر از مدت مشابه سال‌قبل و در مجموع نیز رشد ۱۴درصدی نسبت به میانگین ۶ سال‌منتهی به دو ماهه سال۱۴۰۲ مشاهده می‌شود.
اقلام عمده وارداتی محصولات کشاورزی در دو ماهه ۱۴۰۳، شامل ذرت دامی به ارزش ۶۴۸میلیون دلار با سهم ۲۷.۲درصد، کنجاله به ارزش ۴۸۲میلیون دلار و سهم ۲۰.۳درصدی، روغن نباتی به ارزش ۲۶۷میلیون دلار با سهم ۱۱.۲درصد، دانه سویا با ارزش ۲۰۳میلیون دلار و سهم ۸.۵درصدی، برنج با ارزش ۱۹۶میلیون دلار و سهم ۸.۲درصدی، گوشت قرمز با ۱۸۸میلیون دلار و سهم ۷.۹درصدی، قند و شکر با ۱۲۲میلیون دلار و سهم ۵.۱درصدی و انواع میوه با ارزش ۸۸میلیون دلار و سهم ۳.۷درصدی از محصولات کشاورزی را شامل می‌شوند. محصولات مذکور ۹۲.۲درصد از ارزش محصولات کشاورزی واردشده را شامل می‌شوند.
کشورهای عمده مبدا واردات از نظر ارزش محصولات کشاورزی آنها به ترتیب شامل امارات‌متحده‌عربی ۶۴۱، ترکیه ۴۵۱، هند ۱۷۸، هلند ۱۶۴، سوئیس ۱۵۹، فدراسیون‌روسیه ۱۱۳، پاکستان ۱۰۷، انگلستان ۸۲.۲، چین ۷۵.۸، سنگاپور ۶۰، برزیل ۵۴، هنگ‌کنگ ۴۸ و استرالیا ۳۰.۶میلیون دلار بوده که در مجموع ۹۰.۸درصد کل ارزش واردات محصولات کشاورزی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند. متوسط ارزش هر‌تن از کالاهای وارداتی بخش کشاورزی (کشاورزی و صنایع غذایی) در دو ماهه امسال ۴۰۱۶ دلار به ازای هر‌تن است که در مقایسه با متوسط ارزش هر‌تن از کالاهای وارداتی کل کشور (۱۵۵۰دلار) ۱۵۹درصد بیشتر است. متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات صنایع غذایی وارداتی ۲۸۵هزار‌ریال بوده که در مقایسه با متوسط ارزش گمرکی هر دلار کالاهای وارداتی کل کشور (۲۸۴هزار و ۹۳۹ریال) حدود ۲درصد بیشتر است.
در دو ماهه سال۱۴۰۳، مقدار صادرات محصولات کشاورزی ۱۷۳۶هزار‌تن و به ارزش ۹۳۶میلیون دلار است که از نظر وزن ۷.۴درصد و از نظر ارزش ۱۱.۷درصد کل صادرات کالاهای غیرنفتی کشور را به خود اختصاص داده‌است. ارزش صادرات دو ماهه سال۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه سال‌قبل ۲۱.۳درصد و در مقایسه با متوسط مدت مشابه ۶ سال‌منتهی به ۱۴۰۲ به میزان ۲۳.۱درصد افزایش‌دارد.
اقلام صادرات محصولات کشاورزی شامل انواع میوه‌های درختی به ارزش ۳۱۷میلیون دلار با سهم ۳۳.۸درصد، انواع سبزی‌ها و محصولات جالیزی به ارزش ۲۹۵میلیون دلار با سهم ۳۱.۵درصد، شیر و فرآورده‌های آن به ارزش ۱۲۸میلیون دلار با سهم ۱۳.۷درصد، ماهی و میگو به ارزش ۶۶.۷میلیون دلار با سهم ۷.۱درصد، زعفران ۲۲میلیون دلار با سهم ۲.۴درصد و حبوبات ۱۷.۳میلیون دلاربا سهم ۱.۸درصد از کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی بوده‌است. محصولات مذکور ۹۰.۳درصد از کل ارزش محصولات کشاورزی صادراتی هستند. متوسط ارزش هر تن کالاهای صادراتی بخش کشاورزی (کشاورزی و صنایع غذایی) ۵۳۹ دلار بوده که در مقایسه با متوسط ارزش هر‌تن کالاهای صادراتی غیرنفتی کشور (۳۴۲ دلار) ۵۷.۷درصد بیشتر است.
متوسط ارزش گمرکی هر دلار محصولات کشاورزی صادراتی در دو ماهه امسال، ۴۱۰هزار و ۱۵۵ریال و متوسط کل صادرات غیرنفتی کشور ۴۱۰هزار و ۵۹۵ریال بوده‌است. مقاصد صادرات محصولات کشاورزی (از نظر ارزش) کشور عراق ۳۲۶میلیون دلار، امارات‌متحده‌عربی ۱۰۵، فدراسیون‌روسیه ۸۳.۱، پاکستان ۷۵.۶، افغانستان ۵۹.۱، هند ۳۸.۰، ترکیه ۳۴.۴، چین ۲۶.۷، جمهوری‌آذربایجان ۲۳.۶، قزاقستان ۲۱.۷، ازبکستان ۱۶.۹، ترکمنستان ۱۳.۲، قطر ۱۲.۲ و قرقیزستان ۱۱.۷میلیون دلار بوده که در مجموع ۹۰.۴درصد کل ارزش صادرات محصولات کشاورزی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند.
شتاب واردات محصولات کشاورزی، کاهشی است
علیرضا پیمان‌‌‌‌‌پاک فعال حوزه تجارت در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اظهار کرد: بررسی آمار تجارت محصولات کشاورزی و صنایع غذایی (بخش کشاورزی) در سال۱۴۰۲ حکایت از آن دارد که میزان صادرات محصولات این بخش در قیاس با سال۱۴۰۱،برابر ۲۵درصد افزایش یافته‌است. در همین‌‌‌‌‌حال در ۴ماهه نخست امسال نیز در مقایسه با مدت مشابه سال‌گذشته، بیش از ۳۰درصد رشد صادرات محصولات کشاورزی، ثبت شده‌است.
وی افزود: بااین‌‌‌‌‌وجود باید اذعان کرد تراز تجاری کشور در این بخش، طی سال‌های گذشته همواره منفی بوده‌است. سال۱۴۰۱، بهطور میانگین ۲۰میلیارد دلار محصولات کشاورزی به کشور واردشده‌است. سال۱۴۰۱ میزان واردات محصولات کشاورزی به کشور به حدود ۱۷میلیارد دلار کاهش‌یافته‌است. امسال درنظر داریم تا میزان واردات محصولات کشاورزی به کشور به ۱۶میلیارد دلار برسد، بنابراین شتاب واردات محصولات بخش کشاورزی به کشور منفی است. پیمان‌‌‌‌‌پاک گفت: عمده واردات محصولات کشاورزی کشور به نهاده‌‌‌‌‌های تولید اختصاص دارد، یعنی ذرت، کنجاله سویا، دانه‌‌‌‌‌های روغنی و جو، بیشترین سهم واردات را به خود اختصاص می‌دهند.
سال گذشته میزان تولید در حوزه مرغ و تخم‌‌‌‌‌مرغ‌برابر ۳۰درصد افزایش یافت، یعنی جوجه‌‌‌‌‌ریزی کشور از میانگین ۱۲۰میلیون به ۱۵۰میلیون افزایش یافت، به این ترتیب نیاز به نهاده‌‌‌‌‌های تولید در این بخش نیز ۳۰درصد افزایش یافت. گفتنی است ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی، در رده واردکنندگان نهاده‌‌‌‌‌های تولید مرغ و تخم‌‌‌‌‌مرغ قرار دارد. وی افزود: افت واردات محصولات موردبحث با وجود افزایش نیاز کشور به این محصولات، حاصل شده‌است. در همین‌‌‌‌‌حال این روند نزولی واردات در بخش گندم نیز حاصل شده‌است. به‌‌‌‌‌این ترتیب انتظار می‌رود در سال‌جاری شاهد واردات کم‌‌‌‌‌ترین میزان گندم برای تامین نیازهای صنف و صنعت باشیم.
دلایل وابستگی
از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی بخش کشاورزی و تداوم نیاز این حوزه به واردات باید به رشد جمعیت کشور و تشدید مداوم تقاضا، روند نزولی بارندگی در سال‌های اخیر، تغییرات گسترده اقلیمی در کشور و فرسایش قابل‌توجه خاک، دخالت ادامه‌دار دولت در تعیین قیمت محصولات کشاورزی و... هستند. با تداوم چالش‌های یادشده امنیت غذایی کشور تهدید می‌شود و درنتیجه بازنگری در شرایط حاکم بر حوزه کشاورزی ضروری به‌نظر می‌رسد. بی‌‌‌‌‌بهرگی صنعت کشاورزی ایران از تکنولوژی‌های روز دنیا از مهم‌ترین دلایلی است که بهره‌‌‌‌‌وری تولید را در این بخش متاثر می‌کند. رفع این کمبود نیازمند ورود دانش جدید، مدیریت کارآمد در حوزه کشاورزی و مکانیزه‌کردن فعالیت در این بخش است. در این میان سیاستگذاران می‌توانند با اجرای روش‌های حمایتی، بازارسازی، خرید تضمینی از کشاورزان، ورود تکنولوژی‌های نوین، بهبود محیط کسب‌وکار و... به بهره‌‌‌‌‌وری هرچه بیشتر فعالیت‌های کشاورزی کمک کنند.
