تفکیک بر مبنای حداقل درآمد

سید هادی موسوی نیک/ کارشناس اقتصاد رفاه یکی از مسائل سیاستی- اجرایی فعلی اقتصاد ایران به خصوص در شرایط کسری بودجه و فشار ناشی از پرداخت نقدی یارانه‌ها، نحوه شناسایی خانوارهای با درآمد بالا و غیرنیازمند به دریافت یارانه نقدی برای حذف آنها از لیست دریافت‌کنندگان یارانه است. مناسب‌تر بود در زمان ارائه یارانه مذکور در سال ۱۳۸۹، از ابتدا به این گروه‌ها یارانه پرداخت نمی‌شد یا به عبارت دقیق‌تر تنها به افراد با درآمد پایین و نیازمند پرداخت می‌شد. با این حال، در شرایط فعلی تنها می‌توان امیدوار بود که با استفاده از روش‌های مناسب و با ضریب خطای کم، نسبت به شناسایی و حذف افراد با درآمد بالا اقدام کرد. تبصره (۱۴) قانون بودجه سال ۱۳۹۸ نیز دولت را موظف به این اقدام کرده و به‌طور مشخص حذف سه دهک بالای درآمدی را به دولت تکلیف کرده است. بر این اساس، سوال مشخص آن است که کدام خانوارها در میان این سه دهک قرار می‌گیرند؟ پاسخ به این سوال خود مستلزم پاسخگویی به دو سوال جزئی‌تر است:

۱) حداقل درآمد خانوارهای سه دهک بالا چه میزان است؟

۲) کدام خانوارهای درآمدی بیش از حداقل مذکور، درآمد کسب می‌کنند؟

این یادداشت در مقام پاسخگویی به سوال اول است و لازم است در رابطه با سوال دوم به‌طور جداگانه بررسی صورت گیرد. از آنجا که مهم‌ترین مراجع آماری کشور که وضعیت هزینه و درآمد خانوارها با قابلیت تفکیک دهکی را فراهم می‌کند، آمارهای هزینه- درآمد مرکز آمار و بانک مرکزی است و عموما گفته می‌شود که بر خلاف آمارهای هزینه، آمارهای درآمدی این طرح به دلیل کم‌گویی خانوارها، قابل اتکا نیست، دهک‌بندی خانوارها به‌صورت هزینه‌ای صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر معمولا دهک بندی خانوارها بر اساس هزینه آنها و نه درآمدشان صورت گرفته و مبنای تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد. این موضوع یک چالش اساسی ایجاد می‌کند و آن این است که به‌رغم تفاوت‌های قابل توجه در میزان هزینه خانوارها، مهم‌ترین وجه اختلاف خانوارهای دهک‌های مختلف میزان هزینه آنها نیست، بلکه بیشتر میزان پس‌انداز آنها است. با در نظر گرفتن دهک‌بندی هزینه‌ای و عدم توجه به میزان درآمد عملا این موضوع مهم نادیده گرفته می‌شود. بر این اساس، در این یادداشت روشی برای برآورد درآمد خانوارها به تفکیک دهک‌ها ارائه می‌شود تا این نقیصه مهم را تا حدی رفع نماید. این امر مستلزم برداشتن گام‌های زیر است:

۱. برآورد درآمد قابل تصرف خانوارها در سال ۱۳۹۸

۲. برآورد درآمد قابل تصرف به تفکیک دهک‌ها

۳. برآورد متوسط درآمد خانوارهای دهک‌ها به تفکیک تعداد افراد عضو خانوار (بعد خانوار)

۴. تعیین حداقل سطح درآمد خانوارهای سه دهک بالای درآمدی (معیار درآمدی حذف سه دهک)

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که ۳۰ درصد خانوارها با ابعاد مختلف یک تا پنج نفره بیش از مقادیر جدول فوق درآمد دارند. به عبارت دیگر در صورت شناسایی خانوارها با درآمد بیش از مقادیر این جدول (با توجه به بعد خانوار، این خانوارها) در میان سه دهک بالای درآمدی ایران قرار دارند و می‌توان آنها را از لیست دریافت کنندگان یارانه نقدی حذف کرد: به‌عنوان مثال اگر مقادیر کمتر (مرکز آمار ایران) در نظر گرفته شود، یک خانوار سه نفره شهرنشین با درآمد ماهانه بیش از ۵۵ میلیون ریال در میان سه دهک بالایی درآمدی قرار دارد. همچنین یک خانوار چهار نفره با درآمد ماهانه بیش از ۶۵ میلیون ریال در میان سه دهک بالایی درآمدی قرار می‌گیرد. مبالغ مذکور می‌تواند به‌عنوان یک پایه برای ارزیابی خانوارهای سه دهک کاندیدای حذف از دریافت نقدی در نظر گرفته شود. با این حال در این رابطه لازم است نکات زیر در نظر گرفته شود:

۱- مبالغ مذکور با در نظر گرفتن انواع درآمدهای خانوار از جمله درآمدهای ناشی از مالکیت محاسبه شده است. بنابراین برای خانوارهایی که مالک منزل مسکونی محل اقامت خود هستند، باید معادل اجاره مسکن به درآمد شناسایی شده فرد اضافه شود.

۲- محاسبات فوق صرفا برای خانوارهای شهری صورت گرفته است که حدود دوسوم جمعیت کشور را در بر می‌گیرد. بنابراین حذف سه دهک از این خانوارها، حذف سه دهک از خانوارهای کل کشور نخواهد بود. برای حذف سه دهک کل کشور حذف حداقل چهار دهک شهری و یک دهک روستایی می‌تواند در نظر گرفته شود.

۳- تسهیم درآمد قابل تصرف به دهک‌ها با توجه به درآمد اظهار شده خانوارها در طرح هزینه - درآمد خانوار و با این فرض ضمنی که اگر خانوارها در بیان میزان درآمد کم‌گویی دارند، (این موضوع برای همه دهک‌ها یکسان است) صورت گرفته است. این در حالی است که اگر نسبت کم‌گویی خانوارها در دهک‌های مختلف متفاوت باشد، نتایج می‌تواند تحت تاثیر قرار گیرد.

نکته دیگر آن است که برآوردهای فوق با فرض اینکه میانگین اجاره مسکن در ایران ماهانه ۲ میلیون تومان باشد، به این معنا است که یک خانوار چهار نفره مالک منزل مسکونی با درآمد ماهانه ۵/ ۴ میلون تومان در ماه و یک خانوار مستاجر با درآمد ۵/ ۶ میلیون تومان در ماه در سه دهک بالایی قرار می‌گیرد. این موضوع ممکن است با تصور عمومی از دهک‌های بالایی متفاوت باشد. یک خانوار چهار نفره با دو فرزند را در نظر بگیرید که ماهانه یک میلیون تومان هزینه تحصیل فرزندان (جمعا ماهانه ۲ میلیون تومان) پرداخت می‌کند، ماهانه ۲ میلیون تومان اجاره می‌پردازد، ۵/ ۱ میلیون تومان قسط بانکی پرداخت می‌کند و حدود ۵۰۰ هزار تومان برای انواع قبوض (آب، برق، گاز، تلفن و... و بنزین) پرداخت می‌کنند. این خانوار در عمل ماهانه تنها ۵۰۰ هزار تومان برای سایر هزینه‌ها (خورد و خوراک و...) در اختیار خواهد داشت. اما همچنان در سه دهک بالای درآمدی قرار دارد. این موضوع این واقعیت را نشان می‌دهد که واقعیت دهک‌بندی خانوارهای ایرانی با تصور عمومی که احتمالا دهک‌های بالایی را غرق در رفاه تصویر می‌کند کاملا متفاوت است. با این حال، این موضوع همچنان این واقعیت را عوض نمی‌کند که یارانه پرداختی به این دهک‌ها می‌توانست در جای مناسب‌تری (نظیر یارانه بیشتر یا انواع حمایت‌های اجتماعی دو دهک پایینی که عملا هیچ منبع درآمد ثابتی ندارند) هزینه شود.