راهکاری برای کاهش تنش آبی تهران
۱.مدیریت مصرف آب و فرهنگ‌‌‌سازی
کاهش مصرف خانگی: با توجه به خالی بودن سدهای اطراف تهران، باید کمپین‌‌‌های گسترده آموزشی برای صرفه‌‌‌جویی در مصرف آب راه‌‌‌اندازی شود. نصب کنتورهای هوشمند، تشویق به استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف (مانند سردوش‌‌‌های کم‌‌‌فشار) و وضع جریمه برای مصرف بی‌‌‌رویه می‌‌‌تواند موثر باشد.
آموزش عمومی: از طریق رسانه‌‌‌ها و مدارس، آگاهی مردم نسبت به بحران آب و ارتباط آن با فرونشست زمین افزایش یابد تا مشارکت جمعی در کاهش مصرف شکل گیرد.
۲.بازچرخانی و استفاده مجدد از آب
تصفیه فاضلاب: توسعه سیستم‌های تصفیه فاضلاب شهری و استفاده از آب بازیافت‌‌‌شده برای مصارف غیرشرب (مانند آبیاری فضای سبز و صنعت) می‌‌‌تواند فشار بر منابع زیرزمینی را کاهش دهد. در حال حاضر، بخش زیادی از فاضلاب تهران بدون استفاده هدر می‌رود.
جمعآوری آب خاکستری: در ساختمان‌‌‌ها، سیستم‌های جمعآوری آب خاکستری (مانند آب ناشی از شست‌‌‌وشو) پیاده‌سازی شود تا برای مصارف غیرشرب بازاستفاده شود.
۳.اصلاح الگوی مصرف آب در کشاورزی
تغییر روش‌های آبیاری: بخش عمده آب تهران و اطراف آن در کشاورزی مصرف می‌شود. جایگزینی آبیاری سنتی با روش‌های مدرن مانند آبیاری قطره‌‌‌ای و تحت‌‌‌فشار، می‌‌‌تواند مصرف آب در بخش کشاورزی را تا 50درصد کاهش دهد.
کشت محصولات کم‌‌‌آب‌‌‌بر: تشویق کشاورزان به کشت محصولاتی که نیاز آبی کمتری دارند با ارائه یارانه و حمایت‌‌‌های مالی، تقاضای آب را کاهش خواهد داد.
۴.تغذیه مصنوعی سفره‌‌‌های آب زیرزمینی
جمعآوری آب باران: احداث سیستم‌های جمعآوری آب باران در سطح شهر و هدایت آن به سفره‌‌‌های زیرزمینی، راهکاری پایدار برای جبران بخشی از افت سطح آب است. این روش به‌‌‌ویژه در فصل بارندگی می‌‌‌تواند موثر باشد.
انتقال آب مازاد: در صورت وجود آب مازاد در رودخانه‌‌‌های فصلی اطراف تهران، می‌‌‌توان آن را به مناطق دچار فرونشست هدایت کرد تا آبخوان‌‌‌ها تغذیه شوند.
۵.کنترل چاه‌‌‌های غیرمجاز و بازنگری مجوزها
انسداد چاه‌‌‌های غیرمجاز: تخمین زده می‌شود که صدها چاه غیرمجاز در اطراف تهران فعال باشند. شناسایی و مسدود کردن این چاه‌‌‌ها باید در اولویت قرار گیرد.
کاهش برداشت از چاه‌‌‌های مجاز: بازنگری در پروانه‌‌‌های بهره‌‌‌برداری چاه‌‌‌ها و کاهش سهمیه برداشت آب، می‌‌‌تواند به تعادل‌‌‌بخشی منابع زیرزمینی کمک کند.
۶.انتقال آب از منابع دیگر با احتیاط
انتقال بین‌‌‌حوضه‌‌‌ای: انتقال آب از مناطقی که منابع آبی مازاد دارند (مانند دریای مازندران) می‌‌‌تواند به‌‌‌عنوان راهکاری میان‌‌‌مدت بررسی شود، اما باید با مطالعات دقیق زیست‌‌‌محیطی همراه باشد تا مشکلات جدیدی ایجاد نشود.
شیرین‌‌‌سازی آب دریا: هرچند هزینه‌‌‌بر است، اما سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های شیرین‌‌‌سازی آب خلیج‌فارس و انتقال آن به تهران می‌‌‌تواند در بلندمدت بخشی از نیاز را تامین کند.
۷.مدیریت یکپارچه و هماهنگی بین‌‌‌سازمانی
تشکیل ستاد بحران آب: ایجاد یک ستاد متشکل از کارشناسان آب، محیط‌‌‌زیست، کشاورزی و مدیریت شهری برای تصمیم‌گیری سریع و هماهنگ ضروری است. این ستاد باید برنامه‌‌‌های کوتاه‌‌‌مدت، میان‌‌‌مدت و بلندمدت را تدوین و اجرا کند.
ممنوعیت حفر چاه جدید: با توجه به وضعیت بحرانی فرونشست در جنوب تهران، هرگونه حفر چاه جدید باید متوقف شود و تمرکز بر راهکارهای جایگزین قرار گیرد.
۸.پایش و تحقیق مستمر
نظارت بر فرونشست: نصب تجهیزات پایش مداوم فرونشست زمین در مناطق بحرانی و تحلیل داده‌‌‌ها برای تصمیم‌گیری دقیق‌‌‌تر ضروری است.
مطالعات علمی: سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی برای یافتن روش‌های نوین مدیریت آب و کاهش اثرات فرونشست، می‌‌‌تواند راهگشا باشد.
حفر چاه‌‌‌های عمیق جدید، مانند نوشیدن آب شور در بیابان است؛ تشنگی را به‌طور موقت رفع می‌کند، اما عطش را در بلندمدت تشدید می‌کند. مدیریت بحران آب تهران نیازمند رویکردی چندجانبه است که از یکسو مصرف را کاهش دهد و از سوی دیگر منابع موجود را حفظ و تقویت کند. بدون اقدام فوری و هماهنگ، نه‌تنها تامین آب شرب تهران در سال آینده به مخاطره می‌‌‌افتد، بلکه فرونشست زمین می‌‌‌تواند به فاجعه‌‌‌ای غیرقابل‌‌‌جبران برای پایتخت تبدیل شود. این راهکارها، اگر با اراده جدی و همکاری مردم و مسوولان اجرایی شوند، می‌‌‌توانند تهران را از لبه پرتگاه نجات دهند.
با توجه به وضعیت بحرانی کمبود آب در تهران، به‌‌‌ویژه خالی بودن سدهای اطراف و تشدید فرونشست زمین، یک راهکار نوین، عملیاتی و فوری می‌‌‌تواند «مهار و بازچرخانی آب باران با استفاده از سیستم‌های مدولار جمعآوری و تصفیه آب باران» (Rain Harvesting Modules) باشد.
مزایای اجرای سیستم‌های مدولار
نصب سریع سیستم‌ها: واحدهای پیش‌‌‌ساخته و قابل‌‌‌حمل جمعآوری آب باران در پشت‌‌‌بام‌‌‌ها، معابر و فضاهای باز شهری نصب شوند. این سیستم‌ها شامل مخازن کوچک، فیلترهای ساده و پمپ‌‌‌های کم‌‌‌مصرف هستند که به‌‌‌سرعت قابل‌‌‌راه‌‌‌اندازی‌‌‌اند.
تصفیه فوری: آب جمع‌‌‌آوری‌‌‌شده با استفاده از فیلترهای نانویی یا UV ساده (که هزینه و زمان نصب کمی دارند) تصفیه شده و برای مصارف غیرشرب (مانند آبیاری فضای سبز، شست‌‌‌وشو و خنک‌‌‌سازی) آماده شود.
هدایت به سفره‌‌‌های زیرزمینی: بخشی از آب تصفیه‌‌‌شده از طریق چاه‌‌‌های جذبی کم‌‌‌عمق (با رعایت ملاحظات زیست‌‌‌محیطی) به آبخوان‌‌‌ها تزریق شود تا هم سطح آب زیرزمینی بالا بیاید و هم از فرونشست بیشتر جلوگیری کند.
سرعت اجرا: این سیستم‌ها پیش‌‌‌ساخته هستند و نیازی به پروژه‌‌‌های عمرانی طولانی ندارند. در عرض چند هفته می‌‌‌توان هزاران واحد را در تهران نصب کرد.
هزینه پایین: استفاده از فناوری‌‌‌های ساده و مواد محلی، هزینه را نسبت به پروژه‌‌‌های بزرگ مانند انتقال آب کاهش می‌دهد.
اثر فوری: با شروع بارندگی‌‌‌های فصلی (به‌‌‌ویژه پاییز و زمستان)، این سیستم می‌‌‌تواند حجم قابل‌‌‌توجهی از آب را مهار و فشار بر منابع فعلی را کم کند.
حجم آب قابل‌‌‌جمع‌‌‌آوری: تهران سالانه حدود 250میلی‌متر بارندگی دارد. با سطح شهری حدود 700کیلومترمربع، حتی اگر 20درصد این باران جمعآوری شود، سالانه بیش از 35میلیون مترمکعب آب برای مصارف خانگی غیر از شرب و بهداشت قابل‌‌‌استفاده خواهد بود.
نیاز اجرایی: همکاری شهرداری، شرکت آب منطقه‌‌‌ای و بخش خصوصی برای تامین و نصب سریع این واحدها.
سایر مزایای اجرای سیستم‌های مدولار جمعآوری و تصفیه آب باران در تهران عبارتند از:
-کاهش وابستگی به سدها و چاه‌‌‌های عمیق در کوتاه‌‌‌مدت؛
- کمک به تغذیه آبخوان‌‌‌ها و کاهش فرونشست؛
- قابلیت گسترش به سایر شهرها با شرایط مشابه.
چالش‌‌‌ها و راه‌‌‌حل
چالش: بارندگی نامنظم و محدود به اواخر زمستان و اوایل بهار در تهران.
راه‌‌‌حل: تمرکز بر ذخیره‌‌‌سازی در مخازن کوچک و استفاده فوری از آب جمع‌‌‌شده.
چالش: آلودگی باران در کلان‌شهر تهران.
راه‌‌‌حل: استفاده از فیلترهای چندمرحله‌‌‌ای برای حذف آلاینده‌‌‌ها.
این راهکار، با توجه به فوریت بحران آب تهران، می‌‌‌تواند به‌‌‌عنوان یک اقدام ضربتی و مکمل عمل کند. الزام ساختمان‌‌‌های جدیدالاحداث به نصب سیستم‌های مدولار جمعآوری و تصفیه آب باران، نه‌تنها بخشی از نیاز آب غیرشرب را تامین می‌کند، بلکه با تغذیه مصنوعی آبخوان‌‌‌ها، از تشدید فرونشست زمین نیز جلوگیری می‌کند. اجرای آزمایشی آن در مناطق پربارش‌‌‌تر تهران (شمال شهر) می‌‌‌تواند به‌‌‌سرعت اثربخشی‌‌‌اش را نشان دهد و سپس به کل شهر گسترش یابد.
* عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی
