«دنیای‌اقتصاد» در گفت‌وگو با سه متخصص مسائل بین‌الملل بررسی می‌کند
تشدید تحرکات لابی ضدبرجام
در حالی که مذاکرات در وین با جدیت در حال پیگیری است، شاهد تشدید تحرکات دیپلماتیک لابیهای اعراب، اسرائیل و همچنین برخی جمهوری‌خواهان با هدف اثر بر گفت‌وگوها یا سنگ‌‌اندازی در مسیر احیای برجام هستیم. به دنبال خروج یک‌‌جانبه دونالد ترامپ از برجام و سپس برداشتن برخی گام‌‌ها از سوی ایران با هدف کاهش تعهدات برجامی، سرانجام اوایل سال‌جاری، طرفین یعنی دولت جو بایدن و ایران تصمیم گرفتند که مذاکرات را برای احیای برجام آغاز کنند؛ گفت‌وگوهایی که شش دور آن از فروردین تا خرداد ۱۴۰۰ در دولت حسن روحانی و به ریاست عباس عراقچی دنبال شد و سپس با تغییر دولت در ایران از تاریخ هشتم آذر ماه، دور هفتم گفت‌وگوها به ریاست علی باقری‌‌کنی، مذاکره‌کننده ارشد هستهای و معاون سیاسی وزیر خارجه در حال پیگیری است.
گفت‌وگوهای وین تاکنون چند بار با هدف رایزنی در پایتخت‌‌ها متوقف شده و امروز تقریبا اغلب هیات‌‌های حاضر در وین از احتمال نزدیک بودن زمان پایان مذاکرات سخن می‌‌گویند. در آخرین اظهارنظرهایی که از سوی واشنگتن ابراز شد، جن ساکی، سخنگوی کاخ سفید با اشاره به بازگشت رابرت مالی نماینده آمریکا به وین برای ادامه مذاکرات غیرمستقیم با ایران به خبرنگاران گفت: «گفت‌وگوهای ما با ایران در زمینه بازگشت متقابل به اجرای کامل تعهدات برجام به نقطه عاجلی رسیده است.» هیات‌‌های اروپایی، روسی و چینی نیز از این مساله سخن می‌‌گویند که این گفت‌وگوها احتمالا آخرین دور گفت‌وگوها باشد. در این بین اما برخی لابیها از تلاش برای سنگ‌‌اندازی در مسیر گفت‌وگوها دست نکشیده‌‌اند و تلاش‌‌هایشان را در قالب دیپلماتیک دنبال می‌کنند. در این خصوص می‌توان به سفرهای مختلف مقامات اسرائیلی و عربی به کشورهای مرتبط با گفت‌وگوها یا تماس‌‌های تلفنی مهم راجع به برجام اشاره کرد. ۱۵بهمن ماه بود که رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران و مذاکره‌کننده ارشد آمریکا در مذاکرات وین، در صفحه توییترش نوشت: «امروز گفت‌‌وگوی خوبی با نمایندگان شورای همکاری خلیج فارس و اردن درباره مذاکرات ادامه‌‌دار جهت بازگشتی دوجانبه به پایبندی به برجام [توافق هستهای] داشتم. از آنجا که مذاکرات در هفته‌‌های آتی به نتیجه خواهد رسید، ما به رایزنی دقیق با شرکایمان در منطقه ادامه خواهیم داد.» از سوی دیگر رسانه‌‌های اسرائیل روز پنج‌شنبه، ۲۱ بهمن، گزارش دادند که نفتالی بنت، نخست وزیر رژیم صهیونیستی در تماس تلفنی با رئیس‌جمهوری آمریکا به جو بایدن گفته است که «اگر شما با ایرانی‌‌ها توافق برجام را امضا نکنید، هیچ اتفاقی نخواهد افتاد.»
همچنین پیش‌تر و در تاریخ دوشنبه ۱۷ بهمن ماه و پیش از شروع دور جدید گفت‌وگوها در وین، ایال هولاتا، مشاور امنیت ملی رژیم صهیونیستی، برای دیدار با جیک سالیوان، همتای آمریکایی‌‌اش، به ایالات متحده سفر کرد. او پس از این دیدار گفت که ممکن است ایالات متحده به توافق هستهای بازگردد و اسرائیل باید برای هر احتمالی آماده شود.
در عین حال، اواخر دی ماه بود که سفرای کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌‌فارس در وین طی دیدار با رابرت مالی، نماینده ویژه ایالات متحده آمریکا در امور ایران، درباره برنامه هستهای ایران و مذاکرات جاری طرف‌‌های برجام رایزنی کردند. عبدالله بن خالد بن سلطان، سفیر عربستان در اتریش، گفته بود که او طی دیدار سفرای کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌‌فارس در وین با رابرت مالی، بر «نگرانی‌های امنیتی» از برنامه هستهای ایران تاکید کرده است. در این بین نباید از تحرکات جمهوری‌خواهان و مخالفان برجام در داخل آمریکا نیز غافل بود؛ همچنانکه در این خصوص هفته گذشته ۳۳ سناتور جمهوری‌خواه در نامه‌‌ای به جو بایدن هشدار داده‌‌اند که اگر دولتش مانع بررسی توافق هستهای با ایران شود، برای بی‌‌اثر کردن آن تلاش خواهند کرد و در صورت بازگشت جمهوری‌خواهان به قدرت، درصدد لغو آن برخواهند آمد. همچنین روز جمعه گذشته دو سناتور ارشد ایالات متحده از هر دو حزب جمهوری‌خواه و دموکرات طرحی فراحزبی را تقدیم سنای آمریکا کردهاند که هدف آن جلوگیری از رقابت اتمی و مقابله با خطر گسترش سلاح‌‌‌‌‌‌‌‌های هستهای منطقه خاورمیانه است. سایت کمیته روابط خارجی سنای آمریکا جمعه ۱۱ فوریه (۲۲ بهمن) گزارش داد که طرح این قطعنامه از سوی باب منندز، سناتور حزب دموکرات و رئیس این کمیته و لیندسی گراهام، سناتور ارشد حزب جمهوری‌خواه ارائه شده است.
در این طرح پیشنهاد شده که آمریکا یک بانک سوخت هستهای در خاورمیانه به راه اندازد که نیاز همه کشورهای منطقه به سوخت اتمی لازم را تامین کند. به زعم این دو سناتور از طریق ایجاد چنین بانکی جلوی گسترش سلاح‌‌‌‌‌‌‌‌های هستهای در منطقه گرفته خواهد شد و ایران نیز باید غنی‌‌‌‌‌‌‌‌سازی اورانیوم را متوقف کرده و سوخت اتمی مورد احتیاج‌‌‌‌‌‌‌‌اش را از طریق همین بانک سوخت هستهای فراهم کند. البته همزمان با این مخالفت‌‌ها برخی سناتورها و نمایندگان آمریکایی نیز حامی برجام هستند و می‌‌گویند رسیدن به تفاهمی با ایران، منطقه را امن‌‌تر خواهد کرد. در همین رابطه کریس مورفی، سناتور آمریکایی روز جمعه در مقاله‌‌‌‌‌‌ای که در تایمز منتشر کرده با اشاره به اینکه تحریم‌ها علیه ایران بی‌‌اثر بوده، تاکید کرده که بایدن و تیمش باید هر آنچه را که لازم است برای برقراری توافقی خوب انجام دهند.
نگرانی جمهوری‌خواهان مخالف برجام از این جهت است که با رسیدن به توافقی با تهران، ایران به بلندپروازی‌‌های خود در منطقه ادامه دهد؛ آنچه به زعم آنها خطری برای متحدانشان در منطقه خواهد بود. همچنین عده دیگری از مخالفان برجام در آمریکا خواستار آن هستند که مساله ایران در قالب یک پکیج (بسته) دنبال شود و علاوه بر مساله هستهای، مسائل دیگر چون موشکی و منطقهای را نیز در بربگیرد. مساله‌ای که همواره با مخالفت جمهوری اسلامی مواجه شده و بارها مقامات ایران اعلام کردهاند که مذاکرات وین فقط در راستای رفع تحریم‌ها و بهرهمندی ایران از مزایای برجامی است که ترامپ از آن خارج شد. البته در این بین عده دیگری هم هستند که شمشیر را از رو بسته و به دنبال آن هستند که پرونده ایران بار دیگر در ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گرفته و امنیتی شود. آنها همچنین تمام تلاش‌‌شان در این راستاست که فشارهای اقتصادی بر ایران تاجایی گسترش پیدا کند که به نارضایتی مردم و در نهایت تغییر رژیم در ایران منتهی شود. هرچند باید در نظر داشت که این گروه‌‌های مخالف در مذاکراتی که در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما دنبال می‌شد نیز وجود داشتند. به طور کلی می‌توان گفت لابی ضدایران از سه جبهه فعال است: اول جبهه صهیونیست‌‌ها؛ دوم جبهه اعراب و سوم جناح نومحافظه‌‌کاران و «باز»های داخل آمریکا. حال پرسش این است که با توجه به اینکه جو بایدن و رابرت مالی که مسوول پرونده ایران است به دنبال دستیابی به تفاهمی با ایران هستند آیا این تلاش‌‌ها راه به جایی می‌‌برد؟ همچنین در این مقطع هدف این لابیها از اعمال چنین فشارهایی چیست و آیا فشارها بعد از رسیدن به توافقی احتمالی نیز ادامه پیدا خواهد کرد؟ روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گفت‌وگو با کارشناسان به بررسی نقش این لابیها و اثرگذاری تلاش‌‌هایشان بر روند گفت‌وگوها در وین پرداخته است.
تطابق تل‌‌آویو با واشنگتن
دکتر ابراهیم متقی، رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و استاد روابط بین‌الملل درباره تلاش‌‌های محور عبری-عربی برای اثرگذاری بر روند گفت‌وگوها به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «جریانات اسرائیل محور در آمریکا تمایل چندانی به بهبود فضای اقتصاد سیاسی ایران ندارند. گروه‌‌های اسرائیل محور و عرب‌‌محور تلاش دارند تا سیاست خارجی ایران را در جهت ابهام راهبردی قرار دهند. به همین دلیل است که از حداکثر ابزارهای خود برای محدودسازی نقش ایران در محیط منطقهای بهره گرفته و‌درصدد هستند تا زمینه لازم برای تصویب برجام فراهم نشود.» متقی معتقد است که مساله اصلی سیاست گروه‌‌های اسرائیل‌‌محور و عرب‌‌محور آن است که برجام با بن‌‌بست، محدودیت، ابهام و شرایط پرمخاطره همراه شود. به همین دلیل الگوهای رفتاری آنها مبتنی بر سیاست هشدار خواهد بود. استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه «برجام به دلیل شکل‌‌بندی‌‌های ذاتی خود، ماهیتی شکننده دارد» ادامه داد: «تفاوتی بین برجام ظریف و عراقچی با برجام باقری مشاهده نمی‌شود. به همین دلیل گروه‌‌های اسرائیل‌‌محور در فضای موجود و آینده از سازوکارهای محدودسازی نقش ایران در ارتقای قابلیت اقتصادی خود بهره می‌‌گیرند.» متقی تاکید می‌کند که در فضای موجود، سیاستگذاران آمریکایی نسبت به این مساله واقف هستند که قابلیت و قدرت ایران به گونه تدریجی افزایش یافته و ادامه تحریم‌ها چنین قدرتی را ارتقا می‌دهد. وی افزود: «از این روست که اسرائیل‌درصدد است تا خود را با سیاست‌های بایدن تطبیق دهد. تطبیق با سیاست‌های بایدن به مفهوم آن است که نشانه‌‌هایی از تعامل سازنده در روابط بازیگران منطقهای و دولت آمریکا وجود خواهد داشت اما تمامی تلاش آنها در راستای بی‌‌اثرسازی قابلیت و قدرت هستهای ایران از طریق انتقال سانتریفیوژها و ذخایر هستهای ایران خواهد بود.» وی در نهایت درباره تداوم این تلاش‌‌ها بعد از توافقی احتمالی و پیامدهای آن توضیح داد: «ساختار برجام با شکنندگی سیاسی و نهادی همراه خواهد بود؛ به هر میزان قابلیت بازدارندگی ایران در فضای موجود و در روند مذاکرات برجامی کاهش یابد، امکان برگشت‌‌پذیری برجام از سوی گروه‌‌های تاثیرپذیر از لابی اسرائیل‌‌محور افزایش بیشتری پیدا می‌کند.»
تبعیت لابیهای ضدبرجام از واشنگتن
همچنین دکتر رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل در واکاوی سیاست لابیهای اسرائیلی و عربی در قبال برجام به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «در این تردیدی نیست که اسرائیل مخالف توافق است، اما همان‌گونه که تجربه گذشته نشان می‌دهد اگر اراده آمریکا بر این باشد که توافق شود اسرائیل، امارات و لابیهای طرفدار آنها در واشنگتن نمی‌توانند مانع توافق شوند.» قهرمانپور با اشاره به اینکه اکنون نگاه‌‌ها به واشنگتن است، افزود: «به همین دلیل در این دور برخلاف دور قبلی آمریکا تلاش دارد کشورهای منطقه و متحدان منطقه‌‌ای‌‌اش را در جریان مذاکرات قرار دهد؛ در این راستا چند بار مقامات امنیتی اسرائیل به واشنگتن رفتند و علاوه بر آن برخی از مقامات عرب در وین در جریان مذاکرات قرار گرفتند. این مسائل بیانگر آن است که آمریکا از تجربه قبلی درس گرفته و می‌‌خواهد متحدان منطقهای خود را متقاعد کند که برجام به ضرر آنها نیست.» این کارشناس با بیان اینکه باید منتظر باشیم ببینیم در آینده در واشنگتن چه تحولاتی رخ خواهد داد و آیا برجام آن اندازه که انتظار می‌رود پایدار خواهد بود، گفت: «به هر صورت، متحدان آمریکا در نهایت رفتار خود را با اتفاقاتی که در واشنگتن بیفتد تنظیم می‌کنند و با توجه به اظهارنظرهایی که داشته‌‌اند اگر توافقی صورت بگیرد به آن پایبند خواهند بود.»
تغییر الگوی رفتاری دولت‌های عربی
کامران کرمی، پژوهشگر مسائل خلیج فارس درباره تفاوت الگوی رفتاری دولت‌های عربی خلیج فارس نسبت به متغیر برجام در دو بازه زمانی توافق ۲۰۱۵ و مذاکرات احیای برجام در ۲۰۲۲ به چند مساله مهم اشاره کرد. کرمی درباره مساله اول گفت: مساله اول به تفاوت روندهای منطقهای در دو برهه یاد شده بر‌می‌گردد. به این معنی که منطقه در سال ۲۰۱۵ در شرایط گسترش و تصاعد بحران به‌ویژه در روابط ایران و عربستان سعودی قرار داشت. روندی که متاثر از خیزش‌های عربی ۲۰۱۱ و دومینوی سقوط متحدان عربستان در مصر و تونس و گسترش بحران در بحرین و یمن و سوریه بود. در شرایط کنونی اما منطقه در فضای سرریز بحران قرار دارد که خود این شرایط نقش مهمی در ادراک و فهم تصمیم‌گیرندگان سعودی از تغییر روندهای موجود دارد. روندی که خود را در چهار دور مذاکرات ایران و عربستان به میزبانی بغداد و تماس‌ها و سفرهای متقابل مقامات ایران و امارات متجلی ساخته است. وی تاکید کرد: مضاف بر این رونمایی عربستان و امارات از سندهای چشم‌انداز که رابطه مستقیمی با مساله ثبات و تنش‌زدایی منطقهای برای بهرهمندی از مزایای اقتصادی آن دارد، نیز متغیر مهمی در تمایل یا حداقل عدم مخالفت جدی با احیای برجام است. این کارشناس مسائل خلیج فارس درباره مساله دوم هم گفت: «مساله دوم به راهبرد دولت بایدن و فشارهای اعراب برای حضور در مذاکرات برجام در ژانویه ۲۰۲۱ مرتبط است که باعث شد برخلاف توافق سال ۲۰۱۵ که به نوعی دولت‌های عربی خلیج فارس و در راس آنها عربستان و امارات غافلگیر شدند، این‌بار پایتخت‌های عربی اگرنه به‌صورت مستقیم، بلکه در جریان روندهای مذاکراتی قرار گرفتند. سفرهای مقامات آمریکا به منطقه و متقابلا حضور نماینده عربستان و کویت در وین و دیدار با نماینده روسیه نشان می‌دهد دولت بایدن با آگاهی از تجربه سال ۲۰۱۵، نسبت به مشورت با اعراب برای فراهم کردن زمینه‌های پساتوافق اقدام کرده است.وی درباره مساله سوم هم اظهار کرد: تجربه ناکام فشار حداکثری دولت ترامپ علیه ایران و قرار گرفتن منطقه در فضای جنگی دیگر متغیر بسیار مهم درباره تغییر الگوی رفتاری اعراب نسبت به برجام بوده است. به این معنی که نه تنها پروژه فشار حداکثری منجر به تغییر رفتار ایران نشد، بلکه تهران توانست خود را در شرایط توازن قرار دهد و زمینه را برای احیای برجام فراهم کند. این فضا یک انگاره بسیار مهم را بر نگاه بازیگرانی چون عربستان تحمیل کرد، مبنی بر این که آمریکا تمایلی برای ورود به جنگ با ایران ندارد.بنابراین در شرایط کنونی، اعراب این سوال مهم را مدنظر دارند که جایگزین عدم احیای برجام یا مجددا شکست پروژه فشار حداکثری خواهد بود یا جنگ. از این‌رو وضعیت احیای برجام، وضعیتی کم‌هزینه‌تر به نسبت دو وضعیت دیگر است.
