تاثیر انتخابات ترکیه بر منافع ملی ایران بررسی شد
اردوغان بماند یا برود؟
در این نشست تخصصی، موضوعات کلیدی همچون ائتلاف احزاب، جهت‌‌گیری‌‌های سیاست خارجی ترکیه در روابط با ایران، متغیرهای تاثیرگذار خارجی و داخلی در انتخابات ترکیه و سناریوهای روابط ترکیه و ایران با حضور کارشناسان و پژوهشگران متخصص حوزه ترکیه‌‌شناسی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. «رضا صولت»، مدیر گروه مطالعات ترکیه در انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا، مدیریت نشست با موضوع «انتخابات ژوئن ۲۰۲۳ در ترکیه؛ وارسی آرایش حزبی» را برعهده داشت و رضا دهقانی، اسدالله اطهری و داریوش صفرنژاد به عنوان سخنرانان این نشست به بررسی احزاب ترکیه و متغیرهای تاثیرگذار بر انتخابات آتی ریاست‌جمهوری این کشور پرداختند. «رضا دهقانی»، دانشیار دانشکده مطالعات جهان در این نشست به ماهیت ائتلاف‌‌های حزبی فعلی در مقایسه با ائتلاف‌‌های دهه ۹۰ ترکیه پرداخت و گفت: در دهه ۹۰ آنچه در ترکیه حاکم بود، ژئوپلیتیک در جنگ سرد بود. احزاب دهه ۹۰ همواره خطر کودتا را احساس می‌کردند زیرا کودتا در ترکیه خیلی معمولی بود. در ترکیه سیاسیون نمی‌توانستند یک دولت معتدل به وجود بیاورند؛ احزاب چپ و راست همواره با تهدید ژنرالهای ترکیه مجبور به منحل کردن ائتلاف‌‌های احزاب‌های خوب می‌شدند. اما از سال ۲۰۱۶ و پس ازکودتا در ترکیه، ارتش بسیار ضعیف شد. ترکیه معمولا به عنوان کشور کودتا در تاریخ شناخته می‌شود.
این پژوهشگر مسائل ترکیه تصریح کرد: تا قبل از روی کار آمدن حزب «عدالت و توسعه» گفتمان حاکم براساس «کمالیسم» بود که مدعی بود ما در اتمسفری از عدالت نفس می‌‌کشیم و بقیه احزاب ذیل آن فعالیت می‌کردند. اما بعد از روی کار آمدن «حزب عدالت و توسعه» گفتمان قوی‌‌تری با عنوان گفتمان «نئوعثمانیسم» به وجود آمد. گفتمان اخوانی را می‌توان نشات گرفته از این جریان دانست. این امر حاکی از عوض شدن شکل گفتمان است که با دهه ۹۰ ترکیه کاملا متفاوت است. گفتمان حاکم در دو دهه اخیر به سمت گفتمان‌‌های غربی سوق پیدا کرد. دو دهه از قدرت‌‌گیری حزب توسعه و عدالت گذشته و ما شاهد آرایش حزبی جدید در ترکیه هستیم و آن ائتلاف دو حزب بزرگ جمهور و ملت است. همچنین «داریوش صفرنژاد»، کارشناس شورای راهبردی روابط خارجی در این نشست با موضوع بررسی راهبردی «انتخابات آتی ریاست‌جمهوری و مجلس ترکیه و تاثیر آن بر روابط با ایران» به تبیین متغیرهای خارجی و داخلی اثرگذار بر روند انتخابات ترکیه پرداخت و ریاست‌جمهوری مجدد اردوغان را بهترین گزینه برای ادامه روابط دوجانبه ایران و ترکیه در آینده دانست. وی در همین ارتباط تصریح کرد: اردوغان به‌‌همراه تیمش برنامه‌‌ریزی کرده‌‌اند که در انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده پیروز شوند و به احتمال بسیار زیاد با دستیابی به آرای نسبی به هدف خود خواهند رسید. اردوغان در یک سال پیش رو حداکثر تلاش خود را جهت پیروزی در انتخابات خواهد کرد و به نظر می‌‌رسد در انتخابات پارلمانی نیز به یک پیروزی ائتلافی به همراه حزبش دست پیدا کند. اما با وجود این، روند تحولات ترکیه را می‌توان متاثر از متغیرهای خارجی و داخلی دانست که در انتخابات آتی ریاست‌جمهوری این کشور اثرگذار خواهد بود. وی درباره متغیرهای خارجی تاکید کرد: متغیرهای خارجی تاثیرگذار در روند تحولات ترکیه شامل ناتو، آمریکا، آلمان، جنگ جهانی، آرای ترکیه‌ای‌‌های اروپای شرقی، ارامنه و جهان اسلام می‌شود. ترکیه به عنوان بازیگر نیابتی ناتو در جنوب شرقی به‌‌شمار میرود که در ۷۰ سال گذشته پس از عضویت ترکیه در ناتو، فرماندهی جنوب شرق ناتو در ترکیه مستقر بوده است. ترکیه با اهداف و برنامه‌های آمریکا و غرب همسو بوده اما در برخی از موضوعات همراه نیست و در مواردی سیاست‌های مستقلی در پیش گرفت.
صفرنژاد با بیان اینکه ارامنه یکی دیگر از متغیرهای تاثیرگذار به‌‌شمار میرود که رابطه ترکیه با قفقاز جنوبی و قره باغ را تحت تاثیر قرار می‌دهد، گفت: در نهایت بازیگری‌‌های ترکیه در جهان اسلام و هزینه‌هایی که در این راستا پرداخت کرده یک متغیر مهم در روند انتخابات به‌‌شمار میرود. اردوغان در دو دهه اخیر در شمال آفریقا اقدام به دولت‌‌سازی کرد که می‌توان آثار آن را در مصر در زمان مرسی، تونس، لیبی و سومالی مشاهده کرد. همچنین نقش مستقیم اردوغان در سوریه و کشته شدن صدها هزار سوری و ادامه‌دار بودن مسائل سوریه به مدت ۱۱ سال را می‌توان به جریان‌‌سازی‌‌های اردوغان نسبت داد.
وی در بخش دیگری از سخنرانی خود به متغیرهای داخلی تاثیرگذار بر انتخابات ترکیه پرداخت و تصریح کرد: درکنار متغیرهای خارجی ۸ متغیر داخلی نیز وجود دارد که تعیین‌کننده روند انتخابات در آینده خواهد بود. رسانه‌ها نخستین متغیر داخلی هستند که به علت باز و گسترده بودن فضای رسانه‌‌ای فراتر از سرزمین و قلمرو ترکیه، نقش مهمی در فعالیت احزاب ایفا می‌کنند. اقتصاد دومین متغیر تاثیرگذار به‌‌شمار میرود. اقتصاد ترکیه که طی دو دهه به عنوان عامل برنده‌‌ای برای قدرت در ترکیه مورد استفاده قرار می‌گرفت اکنون به عامل ضعفش تبدیل شده است و بحران‌‌های اقتصادی کنونی بر روند انتخابات بسیار تاثیرگذار است.
وی افزود: سرکوب مخالفان، دیگر متغیر داخلی است که از زمان کودتای نافرجام در ژوئیه ۲۰۱۶ ادامه دارد و صدها هزار کارمند دولتی، دیپلمات، قاضی، معلم و نظامی به جرم همفکری، همراهی و طرفداری از کودتا دستگیر، دادگاهی و اخراج شدند. ارتش به عنوان چهارمین متغیر داخلی در روند انتخابات به‌‌نفع احزاب تاثیرگذار هستند زیرا آرای سنتی خود را دارند. اردوغان پس از کودتا توانست ساختار نیروهای مسلح را مهندسی کند و ارتش را به ضعیف‌‌ترین وضعیت ممکن طی ۱۱۰ سال گذشته درآورد. ائتلاف اردوغان با حزب «حرکت ملی» در ۶ سال اخیر یکی از متغیرهای داخلی در ترکیه به‌‌شمار میرود. حزبی که در آن «آرمان ملی‌‌گرایی» اصل و اساس قرار گرفته است زیرا در ترکیه ناسیونالیسم تعیین‌کننده روند انتخابات است. انشعابات پی‌در‌پی در حزب حاکم، احزاب مخالف و کردها دیگر متغیرهای مهم داخلی در روند تحولات ترکیه در انتخابات آینده خواهد بود. صفرنژاد همچنین با بیان اینکه معتقد به ادامه روابط تجاری و سیاسی دوجانبه ایران و ترکیه با هر نتیجه انتخاباتی است، گفت: باتوجه به اینکه روابط دوجانبه با ایران در ۴۰۰ سال اخیر دچار مشکل جدی نبوده، بنابراین چه اردوغان یا فرد دیگری روی کار بیاید جبهه جدیدی در روابط ایجاد نخواهد شد. ما شاهد روابط تجاری دوجانبه هستیم و در سه سال اخیر افراد با هویت و گذرنامه ایرانی اقدام به خرید ملک و لوازم منزل به ارزش حدود ۲۰ میلیارد دلار کردند و در مقابل تجار ترکی نیز در ایران به تجارت پرداختند. از این رو، روابط دو کشور تحت‌الشعاع افراد قرار نمی‌گیرد؛ شاید دچار فراز و نشیب شود اما مشکلات جدی نخواهد بود.
وی افزود: با وجود این، به‌‌دلیل مشترکات بسیار در حوزه‌های دینی، مذهبی، فرهنگی و سیاسی، بهترین گزینه ممکن برای ریاست‌جمهوری ترکیه در راستای منافع ملی ایران، اردوغان است. اگرچه در برخی از اقدامات اردوغان تقابل‌‌ها و مخالفت‌های جدی وجود دارد که به‌‌ویژه در موضوع سوریه کاملا مشهود است. همچنین اردوغان در ترکیه طرفداران بسیاری دارد و حدود ۵۰ درصد از جمعیت ترکیه از اردوغان حمایت می‌کنند. اما روابط دوجانبه ایران و ترکیه تابع روی کار آمدن هیچ حزب سیاسی در ترکیه نیست و این روابط همواره وجود داشته اگرچه در مواقعی با فراز و نشیب‌‌هایی روبه‌رو بوده است. بنابراین روابط دو کشور نباید لحظه‌‌گرا، تبلیغاتی و رسانه‌‌ای باشد. در پایان این نشست «اسدالله اطهری»، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات خاورمیانه، انتخابات ژوئن ۲۰۲۳ و تاثیر آن بر جهت‌‌گیری‌‌های سیاست خارجی را محور سخنان خود قرار داد و بر این مساله پافشاری کرد که ترکیه و اردوغان به دنبال تخلیه وضعیت ژئوپلیتیک ایران هستند. وی در همین زمینه تاکید کرد: جایگاه و موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه و افکار تهاجمی اردوغان، موجب تهاجمی شدن سیاست خارجی ترکیه شده است. این تغییرات در «ابعاد دیپلماتیک و نظامی» قابل مشاهده هستند. در «بعد نظامی» مداخله نظامی در جمهوری آذربایجان، عراق، لیبی، سوریه، اتیوپی و فروش پهپاد به اوکراین را شاهد هستیم. در «بعد دیپلماتیک» به جای مشکلات صفر با همسایگان در مدیترانه با یونان و قبرس به ویژه در زمینه پرونده انرژی مشکل پیدا کرد و در سطح منطقه با کویت، بحرین، مصر و عربستان گروه غیر‌رسمی کوارتت را تشکیل داده، فاکتور اسرائیل، ارمنستان و قره باغ، اروپا مسائل مربوط به حقوق بشر و عثمان کاوالا و بحران پناهجویان، متغیر آمریکا در اس-۴۰۰ و اف-۳۵ هرچند با جنگ اوکراین تغییراتی در روابط با آمریکا ایجاد شده و درباره اف-۱۶ دیدگاه‌‌‌هایی وجود دارد که حضور ترکیه در آفریقا و مساله روابط با چین و روسیه را هم مطرح می‌کند. وی افزود: رفتار ترکیه، حرکت به سمت چین و روسیه نیست بلکه می‌خواهد در هر دو طرف جایگاهی داشته باشد. این نیازهای جدید، کارگزاران ترکیه را به سمت دیپلماسی تهاجمی سوق داده است که البته در این زمینه باید به این موضوع توجه داشت که ایران نیز نتوانسته از ظرفیت‌‌ها و موقعیت‌‌هایی که وجود داشته، استفاده کند و در همین چارچوب آنکارا تلاش کرده این موقعیت‌ها را به نفع خودش مصادره کند.
از دیدگاه اطهری، در حال حاضر ترکیه به دنبال هژمونی منطقه‌‌ای است. در همین چارچوب در عرصه‌های مختلف شاهد رقابت ترکیه با ایران هستیم و در برخی از حوزه‌ها این رقابت به تقابل منجر شده و این نگرانی وجود دارد تا به بازی با حاصل جمع صفر برسیم. اگرچه اظهارات مبنی بر اینکه طی سال‌های گذشته، «روابط دوجانبه ایران و ترکیه» با مشکلات ارضی و مرزی مواجه نبوده است قابل پذیرش نیست، زیرا در جنگ جهانی اول ترکیه اقداماتی در این زمینه داشته است؛ اما به این معنا نیست که در تاریخ متوقف شویم. از نکته‌های کلیدی سخنرانی اطهری می‌توان به تاثیر کردها بر انتخابات آتی ریاست‌جمهوری اشاره کرد که بر این اساس، در انتخابات سرنوشت‌ساز۲۰۲۳، علاوه بر موضوعات مطرح شده، «کردها» تعیین‌‌کننده‌‌ترین نقش را دارند اما با این حال احتمال پیروزی اردوغان بیش از سایرین است. اطهری ادامه داد: ترکیه کنونی برای ما بسیار خطرناک شده زیرا در همه جا به دنبال منافع خود با تقابل یا رقابت علیه منافع ایران است. ترکیه از تحریم ایران سود می‌‌برد و حتی تحریم‌های یکجانبه علیه ایران را اجرا می‌کند و شرکت‌‌های ترکیه نیز از این موقعیت علیه طرف ایرانی از ابزار تحریم در چانه‌زنی و قیمت‌‌ها استفاده می‌کنند.
موضوع مهم دیگر از نگاه اطهری، تهاجمی بودن سیاست خارجی ترکیه است که در همین چارچوب اگر دولت بخردانه عمل نکند، ترکیه همچنان موضوع تخلیه ظرفیت ژئوپلیتیک ایران را دنبال می‌کند. بنابراین اردوغان اقتدارگرا مورد تایید نیست و اردوغان ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱را ترجیح می‌‌دهم. اطهری در پایان تاکید کرد: اردوغان و حزب «عدالت و توسعه» به دنبال دموکراسی و نیز به دنبال آشتی اسلام و مدرنیته بودند، با مخالفان گفت‌وگو می‌کردند، با کردها سیاست گشایش داشتند و در بعد اقتصادی «شامگن» را مطرح می‌کردند؛ ولی اکنون سرکوب مخالفان را ترجیح می‌دهند، احزابی که به شکل دموکراتیک به قدرت رسیده‌‌اند، با آنان برخورد می‌شود و ترکیه به زندان روزنامه‌نگاران تبدیل شده است. با این شرایط ترجیح بر بازگشت ترکیه به سیاست «تنش صفر با همسایگان» است. توهم هژمونیک می‌تواند سرنوشت تلخی برای این کشور رقم بزند. در مجموع گذار از نظام پارلمانی به ریاستی به نحوی «گذار از ساختار» به «کارگزار» هم بوده و کارگزار یعنی اردوغان نقش مهمی در سیاست خارجی و روابط بین‌المللی ترکیه دارد.
