«دنیای‌اقتصاد» مزایای حضور در بلوک‌های نوظهور سیاسی و اقتصادی را تحلیل کرد
دولت چهاردهم و الزامات بازی جهانی
بریکس، بازتاب جهان در حال تغییر
سازمان‌ها و بلوک‌های جهانی انعکاسی از جهان به هم پیوسته و در هم تنیده است که پس از پایان جنگ جهانی دوم و با تشکیل سازمان ملل متحد در قالب‌های منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و بین‌المللی ایجاد شدند. بریکس به عنوان گردهمایی پنج اقتصاد نوظهور یعنی برزیل، چین، هند، روسیه و آفریقای جنوبی هم امتداد گسترش سازمان‌های بین‌المللی است و هم بازتابی از واقعیت‌های نوظهور جهانی شده که در آن بازیگران و بلوک‌های منطقه‌ای به دنبال سهم خواهی از کیک اقتصاد جهانی و همزمان حضور در بازی بزرگ ژئوپلیتیک جهانی هستند. رضا موسی‌زاده استاد سازمان‌های بین‌المللی در مقاله بریکس و نهادسازی بین‌المللی به فلسفه تشکیل بلوک‌های نوظهور پرداخته و می‌نویسد: بریکس برای تاثیرگذاری بیشتر، توجه خاصی به ایجاد سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی دارند. قدرت‌‌های نوظهور با توجه به افزایش قدرت اقتصادی خود و نارضایتی از تقسیم قدرت در نهادها و سازمان‌های مالی پولی جهان، سعی در ایجاد نهادهای مالی و پولی جدید و ارتقای جایگاه و قدرت بین‌المللی خود دارند.
عضویت در بریکس
رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی ۲ شهریور ۱۴۰۲ در کنفرانس خبری مشترک با سران کشورهای روسیه، چین، برزیل و هند، موافقت سران «بریکس» را با قبول عضویت رسمی ایران و همچنین عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر، اتیوپی و آرژانتین در این گروه به شکل رسمی اعلام کرد. این عضویت از ابتدای ژانویه ۲۰۲۴ رسمیت یافت. رسمیت یافتن این عضویت اگرچه از مدت‌ها پیش و در دوره دولت دوازدهم در دستور کار قرار داشت، اما پس از روی کار آمدن دولت سیزدهم، تقویت روابط سیاسی و تجاری با کشورهای همسایه و نیز متحدان در شرق محور قرار گرفت که هدف آن باز کردن اقتصاد ایران و مقابله با تحریمهای اقتصادی آمریکا بود.
مزایا
کشورهای عضو بریکس ۲۷درصد از مساحت کره زمین و بیش از ۴۰درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. در سال ۲۰۲۲، این پنج کشور حدود ۲۶درصد از تولید ناخالص جهانی را به خود اختصاص دادند. موضوعات اقتصادی نظیر امور بانکی، انرژی، حمل‌‌ونقل و مخابرات مهم‌ترین موضوعات اقتصادی مورد توجه این گروه است. روند تحولات اقتصادی- صنعتی این کشورها نشان می‌دهد که اساس حرکت و زیربنای فکری شکل‌‌گیری این گروه به‌‌عنوان یک تشکل نوظهور با هدف نقش‌‌آفرینی در دنیای چندقطبی آینده و به چالش کشاندن نظم کنونی حاکم بر نظام بین‌الملل است.
یکی از مهم‌ترین مزایای پیوستن به بریکس، به خصوص برای ایران که مشمول تحریمهای غرب است، بانک کشورهای بریکس است که «بانک توسعه جدید» نام دارد. این بانک برای کشورهای عضو که به دنبال جایگزینی برای سوئیفت، هستند، سامانه پرداختی فراهم می‌کند. بانک توسعه جدید در سال ۲۰۱۴ برای تامین مالی پـروژه‌های زیرساختی در کشورهای بریکس و سایر بازارهای نوظهور تاسیس شد. این بانک دارای سرمایه ۱۰۰ میلیارد دلاری است و دفتر مرکزی آن در شانگهای چین قرار دارد. بر اساس توافق‌نامه تاسیس بانک توسعه جدید، این بانک باید از طریق وام، ضمانت، مشاوره، مشارکت در سهام پروژه‌ها و سایر ابزارهای مالی از پروژه‌های توسعه‌ای دولتی و خصوصی اعضا حمایت کند. یکی دیگر از اهداف بریکس که برای ایران در طول چند سال گذشته مورد نظر بوده، انفصال از دلار به عنوان ارز معیار تجارت بین‌المللی است. به گفته روسیه تشکیل صندوق «ذخیره ارزی بین‌المللی» بر اساس ارز کشورهای عضو در جریان است. نهاد کلیدی دیگری که با هدف تقویت همگرایی مالی میان کشورهای عضو بریکس ایجاد شده، نهاد ذخیره احتیاطی بریکس است. ترتیبات ذخیره احتیاطی بریکس (CRA) یک مکانیزم همکاری مالی برای حمایت از اعضای گروه در چالش‌ها و بحران‌های احتمالی مالی است کـه توسط کشورهای بریکس در سال ۲۰۱۴ ایجاد شد.
از مزیت‌های سیاسی و ژئواستراتژیک عضویت در این بلوک نوظهور، حضور در اتحادها و ائتلاف‌های غیر‌رسمی در سطح جهانی است که می‌تواند برای کشورها قدرت چانه‌زنی ایجاد کند و در شرایط واگرایی در سطح بین‌المللی، زمینه بازیگری در میانه خطوط شکاف را فراهم کند. با توجه به اینکه بریکس محصول زوال نظم هژمونیک آمریکا در سطح جهانی است، ترتیباتی از چندجانبه‌گرایی و چندهمسونگری را برای دولت‌ها فراهم می‌کند. این مساله برای ایران که دشمن ایالات متحده است و تحت شدیدترین تحریمهای آن قرار دارد، بیش از سایر دولت‌های عضو، به عنوان جایگزینی برای نظم آمریکایی در دستور کار قرار گرفته است.
الزامات
واقعیت این است که بریکس یک ائتلاف فراقاره‌‌ای به شمار می‌‌آید که ساختاربندی جدیدی را برای اقتصاد و سیاست جهانی فراهم کرده است. هریک از کشورهای عضو گروه بریکس در یکی از حوزه‌‌های سیاسی یا اقتصادی در منطقه خود بازیگری عمده به شمار می‌‌آیند، بنابراین از حیث ماهیت وجودی می‌توان گفت گروه مزبور با پوشش دادن مناطقی چون اوراسیا، آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین از ابعاد بازیگری در سطوح جهانی و بین‌المللی برخوردار است. در حال حاضر دو کشور چین و روسیه، عضویت دائم شورای امنیت را دارند و سه کشور دیگر به دنبال عضویت دائم در شورای امنیت و اصلاح ساختارهای سیاسی و مالی جهانی هستند.
با توجه به رسمی شدن عضویت ایران در بریکس و حضور رئیس‌جمهور جدید ایران در نشست سران آن در چند ماه آینده، دولت چهاردهم باید بتواند ضمن تقویت حضور در این سازمان فرامنطقه‌ای، زمینه‌های بهره‌مندی ایران از مزایای آن را فراهم و الزامات بازی جهانی اتحادها و ائتلاف‌ها را رعایت و درک خود را از آن پویاتر کند. به این معنی که دولت پزشکیان و وزارت خارجه آن با دستور کار اقتصادی باید ضمن آسیب‌شناسی از چرایی عدم‌بهره‌مندی ایران از مزایای حضور در ترتیبات نوین جهانی، الزامات کنشگری فعال در این بلوک‌ها را نیز با دقت بیشتری مورد تاکید قرار دهد و ظرایف و دقایق آن را به خوبی بشناسد. بخش تفکیک‌ناپذیر یک سیاست خارجی متوازن که بارها از سوی دولتمردان مورد اشاره قرار گرفته، جایگاه‌یابی و جایابی در مناسبات نوظهور جهانی و ترتیبات نظم چندجانبه است.
صرف دلبستگی به این یا آن بازیگر تامین‌کننده منافع ایران و موقعیت و جایگاه تاریخی و ژئوپلیتیک آن نیست، بلکه باید بتوان بازیگری سیاسی ایران را به روندهای اقتصاد جهانی پیوند زد. بدون پیدا کردن سهم واقعی از کیک اقتصاد جهانی که بخش مهمی از آن در بلوک‌های نوظهوری چون بریکس و شانگهای در حال نمایان شدن است، سایر الزامات آن به مساله تحریم‌ها و عدم‌حضور ایران در زنجیره‌های ارزش جهانی و انباشت سرمایه گره خورده که دولت چهاردهم باید برای آن استراتژی مشخص و مدونی ترسیم کند تا بتواند به شعار خود برای راهیابی به لیگ جهانی جامه عمل بپوشاند.
