تاثیر اندازه خانوار بر سرمایه انسانی در جامعه ایران

دکتر سجاد برخورداری * یافنه‌های مختلف علمی نشان داده است که کمیت و کیفیت سرمایه انسانی تاثیر بسزایی بر متغیرهای کلان اقتصادی دارد. با توجه به نقش برجسته آموزش در ساختار اقتصادی و اجتماعی جوامع، تعجب‌آور نیست که پژوهشگران حوزه علوم انسانی اعم از اقتصاددانان، روان‌شناسان، جمعیت‌شناسان و غیره توجه ویژه به بررسی عوامل تعیین‌کننده آن در مطالعات کاربردی کنند. نتایج مطالعات متعدد نشان داده است که خصوصیات و سوابق خانواری هر فرد عامل مهم و اثرگذار بر تحصیل افراد شناسایی شده است.

همچنین بُعد خانوار به‌عنوان عامل کلیدی تحصیل فرزندان در یک خانواده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این موضوع در مطالعات اقتصاد ایران به ندرت مورد توجه قرار گرفته است. در مقاله مشترک اینجانب با همکاران که در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران انجام شده است، تلاش شده با استفاده از واقعیت‌های اقتصاد ایران به این سوال پاسخ داده شود که چگونه و به چه میزان تعداد فرزندان در یک خانواده، می‌تواند تحصیل آنها را تحت تاثیر قرار دهد؟ به بیان دیگر، اندازه خانوار چگونه بر سرمایه انسانی در جامعه ایران اثر می‌گذارد؟

تحلیل مساله

گری بکر نخستین اقتصاددانی بود که با معرفی الگوی «کمیت-کیفیت» این مساله را مورد توجه قرار داد و برای اولین بار، تفسیر اقتصادی از آن ارائه کرد. طبق نظر وی، همواره بده‌بستانی میان تعداد فرزندان و کیفیت آنها برقرار است. بر اساس این الگو، استدلال می‌شود که اصل مبادله بین کمیت و کیفیت فرزندان در نتیجه این واقعیت است که هزینه حاشیه‌ای کیفیت تا حدی توسط کمیت تعیین می‌شود و هزینه حاشیه‌ای کمیت تا حدی توسط کیفیت تعیین می‌شود. بر اساس الگوی مشابه دیگری، با عنوان «تعدیل منابع» با در نظر گرفتن صرفه‌های ناشی از مقیاس، تولد هر فرزند اضافی در خانواده به کاهش سرانه سرمایه‌گذاری فرزندان از سوی والدین منجر می‌شود و در نتیجه این امر، کیفیت مورد انتظار افزایش می‌یابد.هرچند این دو الگو در مطالعات مختلف تجربی به اشکال مختلف مورد بررسی قرار گرفته‌اند، اما اجماع واحدی در میان پژوهشگران وجود ندارد.

بخش زیادی از مطالعات تجربی نشان داده‌اند که تعداد فرزندان اثر منفی و معناداری بر کیفیت فرزندان دارد (ماسلی و همکاران (۲۰۱۶)، بلابیک و همکاران (۲۰۲۰)، فنگ (۲۰۲۰). در سوی مقابل، مطالعات دیگری هیچ تاثیر معناداری را گزارش نکرده‌اند (دی هان (۲۰۱۰)، کاسر- دلیپانو (۲۰۰۶)، انگریست و همکاران (۲۰۱۰). برخی دیگر از محققات مدعی هستند که بُعد خانوار اثر مثبت و معناداری بر کیفیت فرزندان دارد (کیان (۲۰۰۹). در واقع گروه اخیر استدلال می‌کنند که افزایش تعداد فرزندان در خانواده از طریق فرصت یادگیری از یکدیگر، کیفیت تجربه آنها را نسبت به دیگران بالا می‌برد.

هرچند هر سه گروه از مطالعات، به وفور در کارهای تجربی مشاهده می‌شود؛ اما در سال‌های اخیر، مطالعات تجربی بر ایراد جدی درون‌زایی بُعد خانوار در مطالعات گذشته تاکید کرده‌اند و نتایج به‌دست‌آمده، متفاوت از نتایج مطالعات گذشته بوده است. در این مقاله، با استفاده از ریزداده‌های هزینه-درآمد خانوار در سال۱۳۹۸ برای خانوارهای شهری و روستایی ایران، با استفاده از روش‌های مختلف اقتصادسنجی تلاش شده است با به‌کارگیری متغیرهای کنترلی شامل خصوصیات شخصی فززند شامل سن، جنسیت و ترتیب تولد، خصوصیات خانوادگی فرزند شامل درآمد والدین، سن والدین، سطح تحصیلات والدین و نوع سکونتگاه، به سوال اصلی مقاله پاسخ داده شود.

نتایج به دست آمده

در این مقاله تلاش شده است بر اساس روش‌های اقتصادسنجی با رفع مشکلات برآورد مدل‌ها، به نتایج قابل اعتمادتری بر اساس داده‌های خانوار ایران، به سوال اصلی مقاله پاسخ داده شود. پس از رفع درون‌زایی متغیر بُعد خانوار در مدل اصلی مقاله، نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که بعد خانوار سطح معناداری بالایی نداشته و اثر ان بر تحصیلات فرزندان مثبت است. درواقع نتیجه به‌دست‌آمده بیشتر از نتایج دسته سوم از مطالعات تجربی حمایت می‌کند. همچنین برآورد مدل تجربی در گروه‌های مختلف شهری- روستایی، گروه‌های مادران کم سواد/بی سواد- باسواد نیز نشان می‌دهد که بُعد خانوار اثر معناداری بر تحصیل فرزندان ندارد. بر این اساس نتیجه می‌شود ادعای ساده در خصوص اثر منفی بُعد خانوار بر کیفیت تحصیل فرزندان، نادرست بوده و علت چنین نتیجه‌ای، به‌ خصوصیات خانواری مشاهده‌نشده در مدل‌های تجربی برمی‌گردد. به بیان دیگر، با لحاظ خصوصیات خانوارها، نه تنها اثر بُعد خانوار بر کیفیت سرمایه انسانی منفی نیست، بلکه مثبت بودن آن نیز مورد انتظار است.

در واقع، افزایش بُعد خانوار می‌تواند از طریق ایجاد فرصت یادگیری از یکدیگر، کیفیت تجربه فرزندان را نسبت به یکدیگر بالاتر ببرد. همچنین صرفه‌های ناشی از مقیاس دلیل دیگری است که می‌توان برای ارتباط مثبت بین کمیت و کیفیت فرزندان مطرح کرد. طبق این استدلال، تولد فرزند بیشتر در یک خانواده، هزینه حاشیه‌ای مراقبت از همه کودکان را کاهش می‌دهد. هر چند این مقاله توانست به بخشی از این ابهام در مطالعات تجربی در کشور پاسخ دهد، اما همچنان این حوزه نیاز به مطالعات بیشتر با اطلاعات معتبر دارد. نتایج این مقاله می‌تواند در سیاستگذاری‌های جمعیتی و آموزشی با هدف تقویت سرمایه‌‌گذاری در سرمایه انسانی، برای نیروی کار در آینده اقتصاد کشور بسیار مهم باشد.