اهداف، چالشها و چشم‌اندازهای «بیمه تکافل» بررسی شد
ابزار جدید بیمه در پوشش خسارتها
اهداف تکافل
تقسیم ریسک: طبق قانون بیمه مصوب ۱۳۱۶ بیمه عبارت است از قراردادی که به موجب آن یک طرف (بیمه‌‌گر) تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر (بیمه‌‌گذار) در صورت وقوع یا بروز حادثه، خسارت وارده بر او را جبران کرده یا وجه معینی را بپردازد. بنابراین طبق تعریف، بیمه متداول مکانیزمی برای انتقال ریسک است که به‌وسیله آن یک سازمان می‌تواند شرایط عدم اطمینان از قبیل:
۱. آیا خسارت اتفاق خواهد افتاد؟
۲. در چه زمانی خواهد بود؟
۳. میزان شدت تا چه میزان خواهد بود؟
۴. در طول دوره قرارداد چند بار خسارت اتفاق می‌‌افتد؟
را تحت پوشش قرار دهد و با دریافت حق بیمه مشخص، متعهد شود که در ازای حق بیمه دریافتی، هرگونه خسارتی را در قالب شرایط قرارداد متقبل شود. اما در الگوی تکافل، هیچ‌‌گونه انتقال ریسکی از طرف مشارکت‌‌کنندگان به مجری تکافل صورت نمی‌‌پذیرد بلکه ریسک‌‌ها در میان اعضا، در قالب ضمانت متقابل یا همان طرح تکافل تسهیم می‌شود و در واقع مکانیزم اصلی در تکافل، تقسیم ریسک خواهد بود. بنابراین مجری (متصدی) تکافل به عنوان وکیل (نماینده) با دریافت حق‌الوکاله ثابت و تضمین‌شده، به مدیریت مجموعه از جمله؛ تعیین ساختارهای مناسب جهت دریافت حق مشارکت منصفانه از اعضای شرکت‌کننده (متکافلین)، پرداخت به موقع خسارتها به افراد آسیب‌دیده و ... می‌‌پردازد. از طرفی متصدی تکافل در قالب مضاربه به مدیریت سرمایه پرداخته و با رعایت اصول و ضوابط شرعی، سرمایه‌‌گذاری در زمینه‌های مشخص شده را طبق دستورالعمل‌‌ها جهت مدیریت ریسک انجام می‌دهد. لازم به ذکر است توضیح بیان شده مربوط به الگوی وکالت-مضاربه است در حالی که الگوهای دیگری در این زمینه وجود دارد که در این مقال فرصت تشریح آنها وجود ندارد.
بازگشت مازاد سرمایه به متکافلین: در بیمه متداول پس از عقد قرارداد بین بیمه‌‌گر و بیمه‌‌گذار، در پایان قرار داد اگر شرکت پس از کسر خسارات و هزینه‌های اجرایی و عملیاتی به سود خالص برسد، بیمه‌‌گذار هیچ سهمی از این سود حاصل‌شده دریافت نخواهد کرد و تمام سود، متعلق به سهامداران شرکت بیمه است و طبیعتا در صورت زیان‌‌ده بودن شرکت نیز بیمه‌‌گذار تعهدی نداشته و تمام زیان متوجه سهامداران شرکت خواهد بود. بنابراین در بیمه متداول، بیمه‌‌گذار صرفا یک حق بیمه مشخصی را پرداخت و در مقابل، مطابق بیمه‌‌نامه مبلغی جهت جبران خسارت دریافت می‌کند و هیچ حق یا تعهدی نسبت به سود یا زیان شرکت ندارد.
اما در بیمه تکافل با توجه به ساختار این نوع از بیمه، متکافلین (مشارکت‌‌کننده‌ها) نقش محوری و پررنگ‌تری نسبت به بیمه‌‌گذاران در بیمه متداول را ایفا خواهند کرد به این ترتیب که شرکت تکافل به عنوان وکیل، وظیفه تصدی امور مورد مطالبه متکافلین بر اساس موازین شرعی را عهده‌‌دار می‌شود. در ادامه پس از دریافت حق مشارکت‌‌های پرداختی توسط متکافلین، شرکت تکافل بر اساس عقد مضاربه و با توجه به دستورالعمل‌‌های مشخص که نوع سرمایه‌‌گذاری و حدود اختیارات در آن تعیین شده است؛ اقدام به سرمایه‌‌گذاری کرده و مطابق قرارداد، بخشی از سود مشاع مضاربه را به عنوان حق‌‌العمل مالک می‌شود و در پایان پس از کسر خسارات پرداخت‌شده و هزینه‌های اجرایی، هرآنچه باقی بماند به عنوان دارایی متکافلین به آنها برگشت داده می‌شود که این یکی از تفاوت‌‌های اصلی بیمه تکافل با بیمه متداول است.
چالش‌‌های تکافل
پایین بودن ضریب نفوذ بیمه در بین مردم: ضریب نفوذ بیمه (Penetration Insurance) به عنوان یک شاخص جهت سنجش وضعیت صنعت بیمه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شاخص از حاصل تقسیم حق بیمه تولیدی به تولید ناخالص داخلی به دست می‌‌آید که بیانگر نرخ رشد صنعت بیمه در مقایسه با مجموعه اقتصاد کشور است. مطابق آمار بیمه مرکزی، ضریب نفوذ بیمه در ایران حدود ۲ درصد است در حالی که میانگین جهانی حدود ۷ درصد است.
از جمله دلایل پایین بودن این ضریب را می‌توان مرتبط با مسائل اقتصادی دانست، بنابراین یکی از راهکارها می‌تواند توسعه بیمه‌های خرد با رعایت اصول بیمهای باشد که بسیار مورد توجه کشورهای در حال توسعه قرار گرفته است. بیمه خرد به‌‌صورت ارائه پوشش به خانوارهای با درآمد پایین یا اشخاص با پس‌‌‌‌انداز اندک، با در نظر گرفتن نیازهای بیمه‌‌‌‌ای‌‌شان برای جبران خسارت ناشی از بیماری، صدمات بدنی و فوت اطلاق می‌شود. توسعه و گسترش بیمه‌های خرد در قالب بیمه تکافل به گسترش فرهنگ بیمه کمک شایان توجهی می‌کند و در بلندمدت نیز موجب افزایش بیمه‌‌نامه‌های دیگر خواهد شد.
کمبود منابع انسانی متخصص: کارآیی و موفقیت هر سازمان، رابطه مستقیم با کارآیی و موفقیت نیروی انسانی دارد. برای توسعه بیمه تکافل نیاز به افراد با مهارتهای خاص است. از آنجا که هر شرکت تکافل باید ناظر شرعی داشته باشد، بنابراین به علمای مجرب و کارکنان با صلاحیت دارای دانش بیمهای و دینی نیاز است. از طرفی لازم است شبکه فروش نیز با ارتقای دانش و تسلط بر قوانین و ضوابط، بتواند متناسب با نیازهای افراد مختلف، پیشنهادهای جذاب و منطقی را به مشتری ارائه کند. بنابراین جهت نیل به این مهم می‌توان راهکارهایی به شرح زیر ارائه کرد:
- گسترش دانش بیمه تکافل از طریق ایجاد ارتباطات گسترده با مراکز علمی و پژوهشی داخل و خارج کشور
- شرکت در همایش‌‌های بین‌المللی جهت کسب دانش و مهارتهای فنی و اجرایی مربوط به بیمه تکافل از کشورهایی که سال‌هاست بیمه تکافل را اجرا کرده‌‌اند.
- برگزاری دوره‌های آموزشی جهت تربیت کارشناسان متخصص و ارتقای کیفیت سرمایه انسانی مورد نیاز صنعت.
چشم‌‌انداز تکافل
نرخ رشد بالاتر بیمه تکافل نسبت به بیمه متداول: بر اساس گزارش اخیر گروه تحقیقاتی ایمارک با عنوان «بازار تکافل، روندهای جهانی، سهم، اندازه، رشد، فرصت و پیشبینی سال‌های ۲۰۲۷-۲۰۲۲»، بازار جهانی تکافل در سال ۲۰۲۱ به ارزشی معادل ۶/ ۲۷ میلیارد دلار رسید. بر اساس پیشبینی تحلیلگران این گزارش، بازار تکافل تا سال ۲۰۲۷ به رقم ۵۰ میلیارد دلار خواهد رسید که این حاکی از نرخ رشد مرکب سالانه‌‌ای معادل ۵/ ۱۰ درصد طی سال‌های ۲۰۲۷-۲۰۲۲خواهد بود و این در حالی است که گزارش موسسه سوئیس‌‌‌‌ری (گزارش سیگما) از تحولات صنعت بیمه جهان در سال ۲۰۲۱ و پیشبینی از وضعیت سال‌های آینده با عنوان «جهان بیمه: ریسک‌‌‌‌های تورمی میدان‌‌‌‌دار تحولات هستند و در کانون توجه‌ها قرار دارند» نرخ رشد بیمه‌های متداول در سال ۲۰۲۱ حدود ۴/ ۳ درصد برآورد شده است که تفاوت معناداری با نرخ رشد پیش‌‌بینی‌شده در بیمه تکافل دارد.
پتانسیل بالقوه پذیرش بیمه تکافل در کشور و تقویت صنعت بیمه: بر عکس بانکداری غربی که در تعارض با اصول بانکداری اسلامی قرار دارد، چنین تعارضی درباره بیمه متداول وجود ندارد و مبانی آن مورد قبول فقه شیعه است. با این حال باید این امر را در نظر گرفت که بیمه متداول مورد تایید غالب علمای اهل سنت نیست. بنابراین ارائه بیمه اسلامی (بیمه تکافل) جهت مشارکت هم‌‌میهنان اهل سنت (با تمرکز بر استان‌هایی که تعداد اهل سنت بیشتر است) نه تنها رضایت‌مندی این گروه از هموطنان را فراهم خواهد آورد، بلکه سبب گسترش صنعت بیمه خواهد شد. از طرفی با بیان مزایای بیمه تکافل -از جمله برگشت مازاد سرمایه- برای مخاطبان، این امکان وجود دارد که بسیاری از افراد که پیش‌‌تر در صنعت بیمه فعال نبوده‌‌اند، جذب صنعت بیمه شوند.
امکان هم‌‌افزایی با سایر کشورهای اسلامی و حرکت به سمت تکافل اتکایی: گاهی به دلیل فاجعه‌های طبیعی یا انسانی، میزان خسارت به حدی است که مجموع سرمایه و ذخایر شرکت بیمه‌‌گر برای پوشش تعهدات کافی نیست. از این رو پوشش بیمه اتکایی به مفهوم توزیع جهانی ریسک جهت امکان پاسخگویی به خسارت‌‌هایی که در طول زمان اعتبار قرارداد به وقوع می‌‌‌پیوندد، به وجود آمد. همان‌گونه که وجود بیمه اتکایی برای بقای شرکت‌‌های بیمه هنگام خسارت‌‌های پیش‌‌بینی‌نشده ضروری است، وجود عملیات تکافل اتکایی نیز برای شرکت‌‌های تکافل که عملیات بیمه را در قالب عقود اسلامی انجام می‌دهند، حیاتی است. از این رو با حمایت‌‌های دولت و با به کارگیری ابتکارات مناسب، این امکان وجود دارد که بتوان در راستای ایجاد صندوق تکافل اتکایی، بین شرکت‌‌های اسلامی فعال در این حوزه، قدم برداشت.
