حجم کارتهای فعال بانکی کاهش یافت
رنکینگ ۱۴۰۱ بانک‌ها با «شاپرک»
اهمیت شاپرک و گزارش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آن
تراکنشهای بانکی به کمک ابزارهای پرداخت یکی از مهم‌ترین امور روزمره انسان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها محسوب می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. به کمک ابزارهای پرداخت اعتبار از شخصی به شخص دیگر منتقل شده و عملیات انتقال اعتبار بدون دخالت فیزیکی اسکناس‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها صورت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیرد. به همین منظور سامانه شبکه الکترونیک پرداخت کارتی (به اختصار: شاپرک) پدید آمده تا با یکپارچه‌‌‌سازی ارائه‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهندگان خدمات پرداخت کارتی، سرعت و امنیت انتقال اعتبار را افزایش دهد. از آنجا که تقریبا تمامی بانک‌ها و موسسات مالی موجود در ایران به این شبکه متصل بوده و خدمات خود را بر بستر آن ارائه می‌دهند، بررسی گزارش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های این شبکه می‌تواند اطلاعات خوبی از عملکرد بخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف شبکه پرداختی کشور ارائه دهد. در ادامه عملکرد بانک‌ها در سال ۱۴۰۱ بر اساس گزارش منتشر شده از شاپرک بررسی خواهد شد.
عملکرد بانک‌ها در بازاریابی خدمات شاپرکی
از سهم بانک‌ها در تعداد و مبلغ کل تراکنشهای شبکه بانکی می‌توان عملکرد آنان را در کیفیت ارائه خدمات کارتی و بازاریابی سنجید. بر این اساس، هر بانکی که سهم بیشتری را از این شاخص به دست آورده باشد نشان می‌دهد که عملکرد بهتری در این حوزه داشته است. در بررسی این شاخص سه حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فروشگاهی، ابزار پذیرش اینترنتی و ابزار پذیرش موبایلی مورد بررسی قرار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند. بهطور کلی، بانک ملت با سهم ۱۸/ ۱۸ درصدی از تعداد تراکنشها و سهم ۱۴/ ۱۸ درصدی از مبلغ تراکنشها بیش از دیگر بانک‌ها در حوزه تراکنشها موثر بوده است. پس از این بانک هم، در حوزه کل تعداد تراکنشهای بانکی، بانک سپه با سهم ۷۳/ ۱۴ درصدی و در حوزه کل مبلغ تراکنشها بانک ملی ایران با سهم ۰۶/ ۱۳ درصدی قرار دارد.
با بررسی آمار سال ۱۴۰۰ در کنار آمار سال ۱۴۰۱ مشخص می‌شود که بالاترین سهم تعدادی در هر دو سال به «بانک ملت» تعلق گرفته است. در بحث رشد و افول فعالیت بانک‌ها، بالاترین اختلاف مثبت سهم تعدادی بین سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ با اختلاف ۶۱/ ۴درصد به «بانک سپه» و بالاترین اختلاف منفی سهم تعدادی با منفی ۸۲/ ۱ به «بانک ملت» مربوط می‌شود. در موضوع مبلغ تراکنشها هم، بالاترین اختلاف مثبت سهم مبلغی با میزان ۱/ ۱درصد بین سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به «بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» و بالاترین اختلاف منفی سهم مبلغی در این بررسی با میزان منفی ۲۹/ ۱ به «بانک ملت» اختصاص یافته است.
بر اساس آمارهای گزارش شاپرک در سال ۱۴۰۱ بیشترین سهم از تعداد تراکنشهای ابزار کارت‌خوان فروشگاهی با ۲۷/ ۱۷درصد و ابزار پذیرش موبایلی با ۵۱/ ۴۵درصد متعلق به «بانک ملت» و بیشترین سهم از تعداد تراکنشهای ابزار پذیرش اینترنتی با ۵۸/ ۲۴درصد متعلق به «بانک ملی ایران» بوده است. بر اساس همین آمار، دو بانک سپه و ملی ایران، به ترتیب بیشترین سهم را از تعداد تراکنشهای کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سطح کشور پس از بانک ملت داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی مانند اینترنت بانک‌ها، دو بانک ملت و کشاورزی پس از بانک ملی ایران پیشتازی کرده و سهم بیشتری را در تعداد تراکنشها به خود اختصاص دادهاند. در تراکنشهای مربوط به ابزار موبایلی که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به کدهای USSD و موبایل بانک‌ها اشاره کرد؛ دو بانک آینده و اقتصاد نوین بیشترین سهم تراکنشها را پس از بانک ملت به خود اختصاص دادهاند.
همچنین در سال ۱۴۰۱ بیشترین سهم از مبلغ تراکنشهای ابزار کارت‌خوان فروشگاهی با ۱۷/ ۹۲درصد و ابزار پذیرش موبایلی با ۲۸/ ۴۶درصد و ابزار پذیرش اینترنتی با ۱۰/ ۱۹درصد متعلق به «بانک ملت» بوده است. در این بخش، در حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها دو بانک ملی ایران و صادرات موفق‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از دیگران عمل کردهاند و پس از بانک ملت قرار گرفتهاند. در موضوع مبلغ ابزار پذیرش اینترنتی بانک‌های تجارت و سامان پس از بانک ملت پیشتاز بوده و در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم دو بانک آینده و اقتصاد نوین بهتر از دیگران عمل کردهاند.
بررسی میزان تمرکز در بازار خدمات
با اندازهگیری شاخص هرفیندال - هیرشمن می‌توان میزان تمرکز در بازار هر حوزه را بررسی کرد. به عبارت دیگر با کمک این شاخص هم می‌توان متوجه شد که در بازار کدام حوزه رقابت بیشتری وجود دارد و کدام بانک‌ها توان انحصار بالاتر و کدام بانک‌ها توان انحصار پایین‌‌‌‌‌‌‌‌‌تری دارند. هرچه میزان عدد شاخص کمتر باشد، توان انحصار کمتر و در نتیجه بازار رقابتی‌‌‌تر و هرچه عدد شاخص بیشتر باشد، میزان انحصار در آن بازار بیشتر و توان انحصاری بانک نیز بالاتر است.
در سال ۱۴۰۱، شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار ابزار پذیرش تراکنشها برای ابزار پذیرش موبایلی عدد ۲۷۴۹ به‌‌‌دست آمده است که نشاندهنده تمرکز بالا در بازار ابزار پذیرش موبایلی است؛ به این معنا که در بازار ابزار پذیرش موبایلی تعداد بسیار کمی از بانک‌ها سهم قابل‌توجهی از پذیرش تراکنشهای بازار را در اختیار گرفتهاند. برای این شاخص در بازار ابزار پذیرش اینترنتی ۱۲۸۷ حاصل شده است که این رقم مبین وجود تمرکز ملایم در بازار این ابزار بین بانک‌های پذیرنده است. بنابراین سایر بانک‌های پذیرنده در بازار این ابزار نسبت به بازار ابزار پذیرش موبایلی سهم بالاتر و قابل‌توجهی از بازار را در اختیار دارند. مقدار این شاخص در بازار ابزار پذیرش کارت‌خوان فروشگاهی ۹۶۰ حاصل شده است که این رقم نشان از وجود تمرکز رقابتی در بازار این ابزار بین بانک‌های پذیرنده شده است.
در حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فروشگاهی، بانک ملت شاخص ۲۰۸ واحدی را به خود اختصاص داده که نشان می‌دهد بخش زیادی از کاربران خدمات این بخش را به خود جذب کرده است. پس از این بانک نیز به ترتیب بانک‌های سپه و ملی ایران با عدد شاخص ۲۴۹ و ۱۸۸ به ترتیب در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دوم و سوم قرار دارند. در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی، در جایگاه اول بانک ملی ایران با عدد ۶۰۴ قرار داشته و پس از آن نیز بانک ملت با عدد شاخص ۳۹۰ قرار دارد. اما جایگاه سوم مربوط به بانک کشاورزی است که البته با اختلاف خیلی بالایی از دو بانک دیگر در این جدول قرار گرفته است. این بانک عدد شاخص ۸۵ واحد را به ثبت رسانده است. این موضوع نشان می‌دهد دو بانک ملی و ملت نسبت به دیگران بخش قابل‌توجهی از کاربران این حوزه را به خود جذب کردهاند.
در حوزه ابزار پذیرش موبایلی هم بانک ملت با عدد ۲۰۷۱ با اختلاف بالایی از دیگر بانک‌ها، بیشترین میزان تمرکز را نسبت به دیگران در اختیار دارد. پس از آن نیز بانک آینده و اقتصاد نوین هرکدام با عدد شاخص ۳۷۹ و ۱۷۷ به ترتیب در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار دارند. بررسی گزارش سالانه ۱۴۰۱- ۱۴۰۰ نیز نشان می‌دهد که شاخص هرفیندال - هیرشمن در حوزه کارت‌‌‌خوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فروشگاهی با رشد ۴ واحدی روبه‌‌‌رو بوده است. این شاخص در حوزه ابزار پذیرش اینترنتی افت ۳واحدی داشته است. اما در بخش ابزار پذیرش موبایلی رشد ۱۲۵ واحدی را تجربه کرده است. به عبارت بهتر میزان تمرکز خدمات در موضوع ابزار پذیرش موبایلی بیشتر حول محور یک بانک خلاصه شده است.
تعداد کارتهای فعال در سامانه شاپرک
در سامانه شاپرک، بهطور کلی سه دسته کارت بانکی وجود دارد. دسته اول کارت برداشت، دسته دوم کارت اعتباری و دسته سوم کارت پیشپرداخته مانند بنکارت و کارتهای هدیه قرار دارند. در پایان سال گذشته بهطور کلی حدود ۱۳۹ میلیون کارت بانکی فعال وجود داشته است که نسبت به اسفند ماه سال ۱۴۰۰، ۱۷/ ۸ درصد کاهش داشته است. از این ۱۳۹ میلیون کارت فعال، ۱۳۰ میلیون آن کارت برداشت، ۶۵۲هزار عدد آن کارت اعتباری و تقریبا ۴/ ۷ میلیون آن نیز کارتهای پیشپرداخته بوده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. با توجه به آمار اسفند سال ۱۴۰۰، تعداد کارتهای برداشت حدود ۶۶/ ۷ درصد، تعداد کارتهای پیشپرداخته حدود ۵۷/ ۱۶ درصد و تعداد کارتهای اعتباری هم حدود ۵۵/ ۳ درصد کاهش داشته است.
سهم بانک‌ها از تعداد هر یک از انواع کارتهای بانکی
با توجه به آمار گزارش اقتصادی شاپرک، بیشترین میزان کارتهای تراکنش‌‌‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم ۱۸/ ۲۳ درصدی بوده است. پس از این بانک، بانک سپه با سهم ۹۷/ ۱۱ درصدی و بانک ملت با سهم ۴۴/ ۱۱ درصدی قرار دارند. باتوجه به این آمار، بیشترین میزان کارتهای برداشت تراکنش‌‌‌دار مربوط به بانک ملی ایران با سهم حدودا ۱۶/ ۲۲ درصدی بوده است. پس از آن نیز بانک سپه با ۱۹/ ۱۲ درصد و بانک ملت با ۳۱/ ۱۱ درصد قرار دارند. در بخش کارتهای فعال اعتباری، بانک ملی ایران با سهم ۵/ ۸۳ درصدی رتبه نخست را به خود اختصاص داده است. باقی بانک‌ها در این حوزه نقش چندان موثری نداشتند. در بحث عرضه کارتهای پیشپرداخته نیز بانک ملی با صدور ۰۵/ ۱۷درصد از این کارتها، در جایگاه اول قرار دارد. پس از بانک ملی نیز بانک ملت و پارسیان هرکدام با سهم ۳۸/ ۱۴ و ۷/ ۹ درصدی در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار دارند. با توجه به آمارهای بالا بیشترین سهم از تعداد کارتهای بانکی تراکنش‌‌‌دار در هر سه نوع کارت برداشت، کارت اعتباری و کارت هدیه و بنکارت متعلق به بانک ملی ایران بوده است.
تمرکز در بازار صدور کارت
در این بخش از گزارش، باز هم به کمک شاخص هرفیندال - هیرشمن تلاش شده تا میزان انحصار در بازار صدور کارت سنجیده شود. بر اساس داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌های این گزارش، بانک ملی ایران با عدد ۶۹۷۲ بخش عظیمی از بازار صدور کارتهای اعتباری را در اختیار دارد. کل عدد شاخص برای اندازهگیری میزان انحصار در صدور این نوع کارت، ۷۰۱۲ است که نشان از انحصار بالا در بازار صدور این کارت دارد. در بازار صدور کارتهای برداشت، باز هم بانک ملی ایران با عدد ۴۹۱ در جایگاه صدر قدرت انحصار قرار دارد. پس از آن هم بانک‌های سپه و ملت با عدد شاخص ۱۴۹ و ۱۲۸ قرار دارند. عدد کل شاخص برای این بازار نیز ۱۰۷۹ است که نشان می‌دهد این بازار میان سه بازار اصلی صدور کارتهای بانکی، در جایگاه دوم تمرکز قرار دارد.
در بازار صدور کارتهای هدیه و بنکارت، دوباره بانک ملی ایران با عدد ۲۹۱ در جایگاه اول قرار دارد. پس از آن هم بانک ملت با عدد ۲۰۷ و بانک پارسیان با عدد ۹۶، در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دوم و سوم قرار گرفتهاند. به این ترتیب این بازار با عدد شاخص ۸۷۱، رقابتی‌‌‌ترین بازار میان بازارهای صدور کارت است. با مقایسه آمارهای سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، مشخص می‌شود که عدد شاخص هرفیندال - هیرشمن در بازار کارتهای اعتباری حدود ۵۶۷ واحد کاهش داشته است که نشان از کاهش تمرکز در این حوزه دارد. این درحالی است که عدد این شاخص برای کارتهای برداشت هم ۵۶ واحد افزایش و کارتهای پیشپرداخته ۸۰ واحد رشد داشته است.
عملکرد بانک‌ها در صدور و پذیرش تراکنشها
بر اساس آمار این گزارش، بانک ملی ایران بیشترین تعداد صدور و پذیرش تراکنشهای بانکی با مجموع ۱۵ میلیارد تراکنش را داشته و برتر از دیگر بانک‌ها عمل کرده است. پس از این بانک، بانک ملت با ۱۳ میلیارد و بانک سپه با حدود ۱۱ میلیارد تراکنش در جایگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بعدی قرار گرفتهاند. سه بانک توسعه صادرات ایران، ایران - ونزوئلا و موسسه اعتباری توسعه هم کمترین سهم را در کل تراکنشهای بانکی داشته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. در بخش بررسی مبلغ تراکنشهای بانکی اما جای بانک ملی ایران و بانک ملت جابه‌‌‌جا می‌شود. بانک ملت با مجموع ارزش ۳۰ میلیون میلیارد ریال در جایگاه نخست قرار گرفته است. پس از آن بانک ملی ایران با ۲۹ میلیون میلیارد ریال در جایگاه دوم و بانک سپه با ۲۱ میلیون میلیارد ریال در جایگاه سوم قرار گرفته است.
یکی دیگر از شاخص‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مورد اهمیت در بانک‌ها، محاسبه تفاضل ارزش ریالی صادرکنندگی آنها از مبلغ پذیرندگی آنهاست. این شاخص نشان می‌دهد که جریان مبلغی تراکنشهای هر بانک در کدام جهت بوده و به دنبال آن می‌توان تعیین کرد که آیا نقش بانک به عنوان بانک پذیرنده برای وی مقرون به صرفه بوده یا خیر. عدد مثبت در این شاخص نشاندهنده عملکرد خوب بانک است، چراکه بیش از آنکه سپرده از آن خارج شده باشد، منابع مالی جذب کرده است. در بررسی این شاخص، بانک ملت با ۳ میلیون میلیارد ریال جذب منابع، در صدر قرار دارد. پس از آن نیز بانک سامان با ۲ میلیون میلیارد ریال در جایگاه دوم قرار گرفته است. ضعیف‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین عملکرد در این بخش نیز مربوط به بانک ملی ایران بوده که خروج منابع ۴ میلیون میلیارد ریالی را تجربه کرده است.
