خودکفایی در تولید گندم از رویا تا واقعیت
حدود ۶۰ درصد سطح مزارع جهان را غلات تشکیل می‌دهد که از این مقدار ۳۳ درصد به کشت گندم اختصاص دارد. این محصول، مستقیما با تغذیه و اقتصاد جهانی رابطه دارد و بیش از ۳۵ درصد از جمعیت جهان، از لحاظ تغذیه‌ای به گندم وابسته‌اند. از نظر تهیه نان و ارزش نانوایی، آرد هیچ یک از غلات به پای آرد گندم نمی‌رسد. ایران با دارا بودن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهانی، جزو معدود کشورهای جهان است که دارای آب و هوای چهار فصل است، این امکانات مهم به تنهایی می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های کشور در توسعه بخش کشاورزی باشد و با تولید بیش از ۱۴ میلیون تن گندم در برخی سال‌ها موفق شده است به خودکفایی نزدیک شود. با این حال به‌رغم بهره‌مندی از استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه کشور، میزان واردات ما نسبت به گذشته افزایش بیشتری یافته است. به گونه‌ای که ۳۰ تا ۵۰ در صد گندم مورد نیاز داخلی در ازای صدور نفت، از خارج وارد و تامین می‌شود. روند رو به رشد جمعیت و بالا گرفتن مصارف سرانه انسانی، موجب شده که هر سال میزان مصرف گندم زیادتر شده و در شرایط تولید نسبتا مساوی، پیوسته بر میزان واردات اضافه شود.
مصرف سالانه گندم ایران حدود ۵/ ۱۱ میلیون تن است که با توجه به پیش‌بینی برداشت حداکثر ۹ میلیون تن گندم در سال ۱۴۰۱، دولت برای امسال باید حداقل ۵/ ۲ میلیون تن گندم وارد کند. طبق بررسی‌های انجام گرفته، سالانه مبلغ کلانی ارز به واردات گندم اختصاص می‌یابد به‌طوری‌که بیش از ۹۰ درصد یارانه‌های اعطایی دولت به کالاهای اساسی، صرف واردات گندم ،تولید و توزیع آن می‌شود. تولید گندم در کشور به دلیل مشکلات جغرافیایی طبیعی و کمبود منابع مالی و تاسیساتی در زمینه شبکه‌های آبیاری و زهکشی، رواج کشت سنتی و دیم، عدم توسعه مکانیزاسیون، در دسترس نبودن بذور مرغوب و کودهای مناسب شیمیایی، مشکلات آب و خاک و عدم دسترسی به تکنولوژی و علوم روز، ضعف بازاریابی و بازاررسانی و... نتوانسته از روند رو به رشد مطلوبی بر خوردار باشد .
نان گندم ضروری‌ترین مواد غذایی و قوت اصلی
بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران، در پایان اسفند ۱۴۰۰، گروه نان و غلات با تورم ۸۷/ ۴درصدی نسبت به یک ماه پیش از آن، بالاترین تورم ماهانه را داشت. در بهمن ۱۴۰۰، نیز این گروه کالایی تورم بسیار بالایی را ثبت کرد. بر این اساس، تورم ماهانه گروه نان و غلات در بهمن ۱۴۰۰ به عدد ۶/ ۷درصد رسید که از آذر ۱۳۹۳ بی‌سابقه بود. ثبت این رکوردهای تورمی برای نان و غلات در زمستان گذشته در حالی است که متوسط رشد ماهانه شاخص تورم در این فصل نزدیک به۲ درصد بود. با توجه به افزایش هزینه گندم وارداتی از یکسو و سیاست‌های دولت در خصوص ارز ترجیحی کالاهای اساسی، می‌توان انتظار داشت که در سال‌جاری قیمت نان بیشتر افزایش یابد. البته دامنه این مساله تنها به نان محدود نیست و کالاهای خوراکی دیگر با پایه آرد نیز همین روند را در پیش خواهند داشت. بنابراین پیش‌بینی می‌شود در ماه‌های آینده قدرت خرید مردم برای تامین نان بیشتر تحت‌فشار قرار گیرد و اگر تحولی اساسی در عرصه خودکفایی گندم در کشور صورت نگیرد قطعا این فشار در سال‌های آتی نیز با شدت بیشتری ادامه خواهد یافت.
خرید تضمینی دولت با قیمت مناسب، گسترش چتر بیمه محصولات کشاورزی و حذف دلال بازی‌های مرسوم همراه با کاهش واردات منجر به افزایش انگیزه کشاورزان و تقویت بنیان کشاورزی در کشور خواهد شد. منابع خاک برای خودکفایی گندم در کشور فراهم است و بهبود نظام آبیاری ظرفیت جدید می‌تواند برای افزایش تولید گندم باشد و انتخاب توسعه تولید گندم، «تولید بیشتر با آب کمتر» و بهینه‌سازی نظام آبیاری است. برای افزایش تولید محصولات زراعی در واحد سطح، انجام عملیات به نژادی و به زراعی ضروری است، و هنگامی که این دو روش همراه با یکدیگر به کار گرفته شوند از ثمربخشی بیشتری برخوردار خواهند بود. تامین بذر باکیفیت و مقرون به صرفه موضوع بسیار حیاتی است و اهمیت آن از افزایش قیمت خرید تضمینی گندم کمتر نیست. توسعه تولید دانش بنیان و معرفی ارقام مقاوم به شوری خاک و کم آبی هم ظرفیت تازه‌ای ایجاد خواهد کرد و البته اصلاح الگوی مصرف و فرهنگ مصرف بهینه گندم و نان هم ظرفیت دیگری برای استقرار خودکفایی پایدار در تولید گندم است.
توسعه مراکز دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی به ویژه در سالی که تولید دانش‌بنیان مورد توجه ویژه رهبری قرار گرفته از موضوعاتی است که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده و به یک بازنگری جدی و برنامه‌ریزی اصولی نیاز دارد. تحولات اخیر جنگ روسیه و اوکراین نشان داد که یک محصول استراتژیک مثل گندم حتی می‌تواند قدرتمندتر از سلاح نظامی عمل کند و کشورهایی که غول تولید گندم در جهان هستند می‌توانند با تحریم صادرات این محصول کل معادلات اقتصادی جهان را بر هم بریزند. حال این سوال مهم مطرح می‌شود که چرا ایران که از اولین کشورهای جهان در تاریخ تولید گندم است و بخشی از تمدن دنیا با تولید گندم در ایران شکل گرفته و از ایران به سایر نقاط جهان گسترش یافته، به‌رغم داشتن شرایط مساعد آب و هوایی و خاک حاصلخیز و پتانسیل‌های بالای کشاورزی هنوز در تولید این محصول به خودکفایی کامل نرسیده و هم‌اکنون یکی از واردکنندگان اصلی گندم در جهان است؟
