کارکرد پساب در شرایط کمآبی
ضرورت اجرای طرح‌‌‌های جمعآوری فاضلاب
اجرای طرح‌‌‌های جمعآوری و دفع بهداشتی فاضلاب در شهرها به دلیل مخاطرات تزریق درازمدت فاضلاب شهری و آلاینده‌های همراه آن به منابع آب‌‌‌های زیرزمینی که به آلودگی فزاینده منجر می‌شود، یک ضرورت است و گریزی از اجرای طرحی این‌چنین پرهزینه و پرچالش در کلان‌شهرهایی مثل تهران نیست. در شهر تهران، این پیچیدگی دوچندان است؛ چرا که منابع آب زیرزمینی، بخشی از آب موردنیاز شهر تهران را تامین می‌کند و برای آبیاری فضای سبز شهر تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین چنانچه منابع آب زیرزمینی آلوده شود، مشکلات اجتماعی، محیط‌زیستی و بهداشتی ایجاد خواهد کرد. براین اساس، طرح جمعآوری فاضلاب تهران باید خیلی پیش‌تر اجرا و تکمیل می‌‌‌شد. اما ذکر این نکته در اینجا لازم است که عمده تغذیه آبخوان تهران از طریق چاه‌‌‌های جذبی فاضلاب ساختمان‌‌‌ها، اماکن مسکونی و غیر‌مسکونی بوده و حجم زیادی از تغذیه‌‌‌ای که این آبخوان داشته با اجرای طرح فاضلاب از دست رفته است، به همین دلیل، آبخوان در محدوده شهر تهران، دچار چالش کمی شده است. بر این اساس اجرای طرح فاضلاب چالش کیفیت آب این آبخوان را تا حد زیادی برطرف کرده؛ ولی چالش کاهش تغذیه آبخوان موضوع قابل‌توجهی است. البته اقدامات دیگری در سطح شهر انجام شده که مشکل آبخوان تهران را تشدید کرده است؛ از جمله پوشیده‌‌‌شدن عمده مساحت شهر تهران با سطوح نفوذناپذیر و حذف تغذیه طبیعی آبخوان از بارش‌‌‌ها یا بستر‌‌‌سازی رودخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی که در سطح شهر تهران به صورت طبیعی از دامنه‌‌‌های کوه‌‌‌های شمالی به سمت جنوب شهر تهران جریان داشته‌اند. ساماندهی رودخانه‌‌‌ها از سوی شهرداری تهران باعث شده است تا تغذیه آبخوان از بستر رودخانه‌‌‌ها کاهش یابد و توسعه شهری به شکلی است که شرایط تغذیه آبخوان را نسبت به حالت طبیعی به‌شدت بر هم زده است.
نقش و اهمیت به‌کارگیری پساب
به دلیل افت کیفیت آبخوان تهران به‌واسطه آلاینده‌‌‌ها، بخشی از پساب تصفیهخانههای فاضلاب باید به آبخوانها تزریق شود؛ در غیر‌این صورت ممکن است آبخوان تهران از مدار تامین آب شرب تهران خارج شود. از آنجا که به دلیل کم‌بارشی و خشکسالی‌‌‌ها میزان آب سطحی که در سدهای تهران جمع شده برای تامین نیازهای آبی شهر تهران و طرح‌‌‌های تامین آب که به‌منظور تامین نیازهای آبی شهر تهران اجرا شده کافی نیست، بنابراین در اینکه بخشی از آب شرب تهران باید از آبخوانها تامین شود تردیدی نیست. یکی از راهکارهایی که سال‌هاست در شرکت‌های آب‌منطقه‌‌‌ای و آب‌وفاضلاب تهران مطالعه شده، این است که به‌جای آنکه تصفیه‌‌‌خانه متمرکزی در جنوب تهران در کد ارتفاعی خیلی پایین داشته باشیم، تصفیهخانههای پراکنده در برخی مناطق در کدهای ارتفاعی بالاتر ایجاد شود و پساب آن در سطح شهر تهران برای تغذیه مصنوعی و آبیاری فضای سبز (به‌جای آب‌خام برداشتی از آبخوان) استفاده شود. البته این امر، راه‌حل ساده‌‌‌ای نیست. طبق نتایج مطالعاتی که در این مورد در دانشگاه تهران انجام شده تغذیه آبخوان فرصتی برای رفع چالش است؛ اما به دلیل توسعه‌‌‌یافتگی محیط شهری و مشخصات خاک که باید نفوذپذیری لازم را داشته باشد، تامین زمین مناسب برای تغذیه مصنوعی آسان نیست. در این خصوص، فرصت‌‌‌های تغذیه در دو ناحیه غرب و شرق تهران شناسایی شده است، ولی نمی‌‌‌توان این‌گونه استنباط کرد که فقط کافی است پساب را از تصفیه‌‌‌خانه جنوب به مناطقی در کدهای ارتفاعی بالاتر در غرب و شرق تهران هدایت کرد تا تغذیه آبخوان انجام شود. در بحث کمآبی کشور، تهران مثال بارزی است که باید استفاده از پساب با حساسیت و ظرافت انجام شود. در حال حاضر یک منبع آب زیرزمینی در شهر تهران وجود دارد که بخشی از آب‌شرب تهران را تامین می‌کند و فاضلابی که از طریق چاه‌‌‌های جذبی وارد این آبخوان می‌‌‌شد با اجرای شبکه جمعآوری فاضلاب تهران جمعآوری و آبخوان شروع به افت کرده است. دو سرنوشت مختلف می‌‌‌تواند در انتظار پساب تولیدشده در تصفیه خانه فاضلاب جنوب تهران باشد: تزریق به منابع آب زیرزمینی سطح شهر تهران یا دسته‌بندی آن به‌عنوان منبع آب جدید و تخصیص به مصرف‌کننده‌‌‌های جدید مثل صنایع. رویکرد دوم مشکل کمآبی صنعت را برطرف می‌کند؛ اما مشکلی به‌مراتب بزرگ‌تری برای آبخوان، به‌عنوان منبع آب استراتژیک برای تهران، ایجاد می‌کند. براین اساس پساب منبع آب جدید نیست؛ بلکه آبی است که از منبعی برداشت و در قالب فاضلاب به پساب تبدیل شده است. این پساب باید جایگزین آبی شود که از آن منبعی برداشت شده و اگر جایگزین نشود پایداری آن منبع به خطر می‌‌‌افتد.
در چند دهه گذشته، شرکت‌های آب‌وفاضلاب، تصفیهخانههای فاضلاب متعددی را در شهرهای مختلف احداث کرده‌‌‌اند که به حفاظت از محیط‌زیست و منابع آب کمک قابل‌توجهی کرده است. بخشی از پساب این تصفیه‌‌‌خانه‌‌‌ها در طبیعت رها می‌شود که در صورت بازگشت به منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌‌‌تواند منشأ جایگزینی بخشی از منابع آب برداشت‌شده باشد. بخشی از این پساب‌‌‌ها نیز به صورت غیرمجاز برای آبیاری اراضی کشاورزی و تولید محصولات غذایی استفاده شده که قطعا دارای تبعات بهداشتی متنوعی است. در صورت تخصیص پساب، باید جایگزینی منابع آب برداشت‌شده صورت گیرد تا تنش‌‌‌های ناشی از کمآبی شدت نگیرد.
در برنامه‌‌‌های سازگاری با کمآبی که در دولت دوازدهم تدوین شد، موضوع جایگزینی آب‌خام با پساب در برنامه بیشتر استان‌‌‌ها در نظر گرفته شده بود. هدف این جایگزینی در برنامه‌‌‌های سازگاری با کمآبی، ارتقای کیفیت منابع آب بوده و به‌عنوان اثر مثبت در بیلان منابع آب لحاظ نشده است.
بهره‌برداری از پساب یکی از مباحث مهم و پیچیده در مدیریت منابع آب کشور است. در این حوزه، باید به انتقال آب از یک موقعیت جغرافیایی به جای دیگر توجه کرد. فرض کنید آب از سد طالقان به تهران منتقل و پس از مصرف به فاضلاب تبدیل می‌شود. سپس فاضلاب در جنوب تهران تصفیه و بعد در ورامین استفاده می‌شود. منابع آبی که قرار بوده در منطقه طالقان و پایین‌دست سد به‌طور طبیعی جریان داشته باشد، در حال حاضر به موقعیت کاملا متفاوتی منتقل می‌شود. باید فکر کنیم که ناپایداری منابع آب در حوضه صادر‌کننده آب چطور باید ترمیم شود و چه تبعاتی دارد.
در مجموع، پساب موضوع مهمی است که باید به آن کلان‌‌‌تر نگاه کرد. اینکه آب از چه منبعی آمده و اگر قرار است حذف شود و به صنعت تحویل داده شود آن منبع چطور باید تغذیه شود؟
در بین طرح‌‌‌های مندرج در برنامه ملی سازگاری با کمآبی، راهکار اصلی و مهم، کاهش مصرف آب است. فرصت اصلی در کاهش مصرف آب تهران بخش فضای سبز می‌‌‌تواند باشد. ارقام متفاوتی برای مصرف آب فضای سبز تهران اعلام می‌شود، شهرداری تهران احتمالا عددی حدود ۱۵۰میلیون مترمکعب را اعلام می‌کند و برخی متخصصان حوزه آب ارقام بیش از ۲۰۰میلیون مترمکعب را عنوان می‌کنند که به هر ترتیب رقم قابل‌توجهی است. مصرف زیاد آب مربوط به آبیاری‌‌‌های غیر‌‌‌اصولی فضای سبز شهری است، در گرم‌‌‌ترین ساعات از روز آبیاری می‌شود، نوع گیاهانی که کشت می‌شود مناسب نیست و سطح چمن بسیار زیادی در شهر تهران کشت می‌شود. این موارد با اقلیم نیمه‌خشک و کمآبی تهران تناسبی ندارند. در بخش مصرف شرب خانگی در تهران سرانه مصرف بیش از الگوی مصرف پیشنهادی کارگروه ملی سازگاری با کمآبی یعنی ۱۵۰لیتر برای هر نفر در روز است. در تهران سرانه مصرف خانگی بالغ بر ۱۸۰لیتر برای هر نفر است. استفاده از شیرآلات استاندارد و کاهنده‌‌‌های مصرف آب قطعا می‌‌‌تواند در کاهش سرانه مصرف آب به‌خصوص در بخش خانگی کمک کند.
تجارب موفق کشورهای پیشرفته صنعتی در استفاده از پساب
پساب در برخی کشورها برای مصارف مختلف و حتی شرب استفاده می‌شود؛ یعنی فاضلاب را در حدی تصفیه می‌کنند که مجددا به‌عنوان آب شرب استفاده شود؛ اما در برخی کشورها و جوامع از جمله ایران، به لحاظ فرهنگی و اجتماعی ممکن است مردم پذیرش این را نداشته باشند که فاضلاب تصفیه‌شده یا پساب مجددا به‌عنوان آب شرب مصرف شود.
در کشورهای پیشرفته‌‌‌ای مانند سنگاپور که استانداردهای تصفیه بسیار بالاست، به دلیل محدودیت شدید منابع آب در این کشور، فاضلابی که در حد شرب تصفیه و قابلیت مصرف به‌عنوان آب شرب را دارد، به منابع آب سطحی وارد می‌شود و مجددا در چرخه تصفیه قرار می‌گیرد و به شکل منبع طبیعی درآمده و استفاده می‌شود. این مورد را در برخی از مناطق کشور آمریکا نیز سراغ داریم که پساب یا فاضلاب تصفیه‌شده در حد آب شرب به آب زیرزمینی تزریق و در آبخوان نگهداری می‌شود. چنانچه از آبخوان برداشت شد، مجددا طی یک فرآیند تصفیه و انتقال و توزیع، برای مصارف مختلف استفاده شود. به این ترتیب مشکل فرهنگی که ممکن است در استفاده مستقیم از پساب وجود داشته باشد، حل می‌شود.
با توجه به ارزش زیاد پساب، این منبع در کشورهای مختلف برای مصارف کشاورزی و صنعت استفاده می‌شود؛ ولی استانداردهای خاص خود را دارد. برای مثال در کشاورزی مثمر، اگر بخواهیم از پساب برای محصولات غذایی استفاده کنیم، باید استانداردهای تصفیه بالا باشد. در تصفیهخانههای فاضلاب ایران این استانداردها برای کشاورزی مثمر وجود ندارد و این پساب می‌‌‌تواند برای محصولات غیرمثمر کشاورزی مانند تولید چوب یا در فضای سبز و صنعت استفاده شود.
