ریشه‌های جا‌ماندن ایران از توسعه انرژیهای پاک بررسی شد
سهم اندک تجدیدپذیرها از تولید برق
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد در انتهای سال 2023 مشارکت منابع تجدیدپذیر در تولید برق ایالات‌متحده آمریکا به بیش از20درصد رسیده است. در این سال اگرچه همچنان سهم تجدیدپذیرها از کل تامین انرژی اروپا کمتر از20درصد بوده، اما سهم این منابع در تامین برق این منطقه به بیش از 40درصد رسیده است. در سال 2023 برق مصرفی چین نسبت به سال 2022 بیش از 6.5درصد افزایش داشته و حدود 60درصد از نیازمندی برق این کشور از طریق نیروگاههای مبتنی بر سوخت زغال‌سنگ و بیش از 15درصد آن توسط منابع خورشیدی و بادی تامین شده است. همچنین در انتهای سال 2023 مجموع مشارکت منابع تجدیدپذیر در تولید برق ژاپن حدود 25درصد بوده که 5درصد از میانگین جهانی کمتر است. این میزان برای کره‌جنوبی نیز حدود 15درصد برآورد شده است.
ابزارهای جذب سرمایه در حوزه تجدیدپذیر
مهم‌ترین ابزارهای فعلی مورد استفاده در ایران به منظور جذب سرمایه در حوزه تجدیدپذیر عبارتند از ماده 16 قانون جهش تولید دانشبنیان، ایجاد سازوکار تهاتر انرژی صنایع، خرید برق تضمینی توسط دولت مطابق ماده 61 قانون اصلاح الگوی مصرف، ظرفیت ماده 12 قانون رفع موانع تولید رقابت‌‌‌پذیر، امکان استفاده از بورس انرژی، ایجاد تعهد برای ادارات و نهادهای عمومی، ایجاد اولویت صادرات تجدیدپذیر و همچنین تسریع و تسهیل صدور مجوزهای مرتبط برای سرمایه‌گذاران و صاحبان پروژههای تجدیدپذیر.
براساس بررسی معاونت بررسی‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، آمار منتشرشده در انتهای سال 2023، نشان می‌دهد که ایران دارای 1150مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر است که 33درصد آن توربین بادی، 56درصد پنل خورشیدی، 9درصد برق‌آبی (کوچکمقیاس) و ٢درصد نیز سایر منابع تجدیدپذیر است. ضمن اینکه حدود 13هزار واحد پنل خورشیدی کوچکمقیاس نصب‌شده بر بام ساختمان‌های مسکونی، اداری و صنعتی درکل کشور به ثبت رسیده است. به‌‌‌‌طور کلی روش سرمایهگذاری در حوزه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران در هفت‌‌‌‌مدل طبقه‌‌‌بندی می‌شود.
در صنایع با دیماند بالای یکمگاوات (ماده یک قانون جهش تولید دانشبنیان): مطابق این ماده، واحدهای صنعتی با قدرت مصرفی بیش از یکمگاوات مکلف هستند از سال 1402 سالانه یکدرصد و تا سال پنجم حداقل به میزان 5درصد از برق مصرفی خود را از طریق احداث نیروگاههای تجدیدپذیر تامین کنند. توانیر موظف است در هر دوره میزان برق تولیدی تجدیدپذیر را قرائت کرده و از برق مصرفی مشمول کسر کند و در صورت کسری تولید، مابه‌‌‌التفاوت را با تعرفه تجدیدپذیر محاسبه و از مشترک مطالبه کند. به بیان دیگر، در صورت عدم‌رعایت حداقل میزان تولید تجدیدپذیر، واحد صنعتی باید برای خرید برق معادل کسری تولید خود هزینه بسیار بیشتری بپردازد. این موضوع باعث افزایش رغبت صنایع به استفاده از انرژیهای پاک در ایران خواهد شد.
احداث نیروگاه تجدیدپذیر با استفاده از سازوکار تهاتر انرژی صنایع (سیاست خودتامین): ناترازی برق و گاز ایجادشده طی سال‌های اخیر، صنعتگران را در فصول گرم و سرد سال با چالش جدی مواجه کرده است. به همین دلیل، وزارت نیرو برای حل این چالش اقدام به تهاتر برق تولیدی نیروگاههای تجدیدپذیر با مشارکت صنایع پرمصرف کرده است. بر این اساس صنایعی که در هر نقطه از کشور نیروگاه تجدیدپذیر احداث کنند، به میزان برق تولیدشده در این نیروگاه‌ها (در بازه زمانی ٨ تا ٢٤) و به درخواست خود، برق پایدار در محل مصرف دریافت خواهند کرد که این برق مشمول قطع و محدودیت شبکه نخواهد شد.
خرید تضمینی برق از طریق ماده یک قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی: سرمایه‌گذاران که قصد تاسیس نیروگاه با توان کمتر از یکمگاوات را دارند میتوانند از طریق ماده 61 برق خود را به مدت20سال با نرخ مشخص ریالی (که برحسب نرخ تورم متغیر خواهد بود) به دولت بفروشند. البته این سرمایه‌گذاران باید زمین شخصی داشته باشند و از منابع طبیعی به آنها زمینی داده نمی‌شود. این طرح حتی شامل نیروگاههای کوچک با ظرفیت کمتر از 20کیلووات نیز خواهد شد و بنابراین مناسب اشخاص حقیقی و شرکت‌های کوچک نیز خواهد بود.
استفاده از ظرفیت ماده ١٢ قانون رفع موانع تولید رقابت‌‌‌پذیر: سرمایه‌گذاران میتوانند در مناقصات از پیش تعیین‌شده ساتبا شرکت کنند و در صورت برنده شدن در مناقصه، برق تولیدی خود را با قیمت حداکثر 6.9سنت به فروش برسانند. این خرید حداقل به مدت 6سال به طول خواهد انجامید. افرادی هم که زمین شخصی با کاربری صنعتی دارند، میتوانند بدون مناقصه در زمین خود از این ماده قانونی استفاده کنند. طبق این طرح، دولت مکلف است به سرمایه‌گذارانی که کالا یا خدمات ارائه‌‌‌‌شده آنها موجب صرفه‌جویی سوخت می‌شود، میزان سوخت صرفهجوییشده را تا سقف اصل و سود سرمایهگذاری پرداخت کند. در صورت درخواست سرمایه‌گذار، امکان دریافت کل ارزش سوخت صرفهجوییشده طی مدت چهارسال در ازای ارائه تضامین لازم امکان‌پذیر است. پس از طی دوره شش‌‌‌‌ساله، سرمایه‌گذار میتواند از برق تولیدی خود مطابق مقررات جاری وزارت نیرو منتفع شود. با توجه به تضامین لازم و حجم سرمایهگذاری بالا، این طرح بیشتر مناسب اشخاص حقوقی است.
احداث نیروگاه تجدیدپذیر برای تامین برق مراکز استخراج رمزارز: استخراج رمزارزها با استفاده از تعرفه‌‌‌های برق یارانه‌‌‌ای اعم از تعرفه برق خانگی، صنعتی، کشاورزی و تجاری غیرقانونی است؛ زیرا در ایام اوج مصرف باعث افزایش احتمال خاموشی صنایع می‌شود. به‌منظور احداث این مراکز باید از وزارت صنعت، معدن و تجارت ایران مجوزهای لازم اخذ شود که یکی از این مجوزها در خصوص نحوه تامین انرژی مزارع استخراج رمزارز است. در این روش، سرمایه‌گذار میتواند به میزان 20درصد از ظرفیت توان نیروگاه خورشیدی، اقدام به نصب دستگاه‌های استخراج رمزارز کند.
امکان استفاده از بورس انرژی: فروش برق تولیدی نیروگاههای تجدیدپذیر در تابلوی بورس سبز امکان‌پذیر است و سرمایه‌گذاران میتوانند با احداث نیروگاههای تجدیدپذیر، برق تولیدی خود را در بورس به فروش برسانند. قیمت این برق در بورس متغیر بوده و براساس میزان عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. با توجه به کمبود برق در کشور و پیش‌بینی شرایط سیاسی و اقتصادی آینده، این روش میتواند سودآوری بالایی داشته باشد. در این بین فروش نقدی برق تولیدی، انجام معاملات شفاف، ایجاد فضای رقابتی سالم میان نیروگاههای بخش خصوصی و دولتی، تضمین خرید برق از نیروگاه‌ها و امکان فروش عادلانه انرژی در بورس از جمله مزایای مهمی است که میتواند در مورد جذابیت این بازار در مقایسه با بازار عمده‌فروشی برای صنعت نیروگاهی، به‌ویژه نیروگاههای بخش خصوصی ایفای نقش کند.
تعهد ادارات دولتی و نهادهای عمومی: مطابق این طرح، ساختمان‌های دولتی و نهادهای عمومی باید20درصد برق مصرفی خود را در عرض چهار سال (هر سال 5درصد اضافه می‌شود) از طریق انرژیهای تجدیدپذیر تامین کنند؛ در غیر‌این‌‌‌‌صورت مشمول جریمه به نرخ انرژیهای تجدیدپذیر می‌‌‌شوند.
علاوه بر تصویب طرح‌های بالا، مهم‌ترین اقدامات دولت ایران طی سال‌های اخیر به منظور حفظ پویایی بازار انرژی تجدیدپذیر عبارتند از: افزایش نرخ خرید تضمینشده برق، ایجاد امکان تغییرات نرخ خرید تضمینشده برق برحسب تورم و تسریع در تسویه بدهی‌‌‌های پیشین با صاحبان پروژههای انرژی تجدیدپذیر. همچنین ایجاد سازکارهای قانونی لازم به‌منظور انتقال سرمایه از بخش فسیلی به تجدیدپذیر با طرح‌هایی نظیر صدور حواله گاز که به معنای تخصیص منابع مالی معادل میزان گاز صرفهجوییشده با استفاده از منابع پاک انرژی است، توانسته است سرمایه ورودی به بخش تجدیدپذیر را تقویت کند. علاوه بر این، مجوز صادرات برق در زمان‌های غیر‌پیک با اولویت تجدیدپذیرها صادر شده است که پیش‌بینی می‌شود میزان سوخت صرفهجوییشده را تا سقف اصل و سود سرمایهگذاری پرداخت کند. در صورت درخواست سرمایه‌گذار، امکان دریافت کل ارزش سوخت صرفهجوییشده طی مدت سال در ازای ارائه تضامین لازم امکان‌پذیر است. پس از طی دوره شش‌‌‌‌ساله، سرمایه‌گذار میتواند از برق تولیدی خود مطابق مقررات جاری وزارت نیرو منتفع شود. با توجه به تضامین لازم و حجم سرمایهگذاری بالا، این طرح بیشتر مناسب اشخاص حقوقی است.
میزان سرمایهگذاری جهانی روی انرژیهای تجدیدپذیر
در پایان سال 2024 برای نخستین بار سرمایهگذاری جهانی روی انرژیهای تجدیدپذیر از 2هزار میلیارد دلار فراتر خواهد رفت. بیش از 80درصد سرمایهگذاری سالانه در حوزه منابع پاک انرژی توسط چین، آمریکا و اتحادیه اروپا انجام شده است. همچنین در پایان سال 2024 بیش از 500میلیارد دلار برای توسعه و نصب سامانه‌‌‌های پنل خورشیدی در جهان هزینه خواهد شد که برای نخستین بار از مجموعه سرمایه‌گذاری‌ها برای سایر فناوریهای تجدیدپذیر فراتر خواهد رفت. طی سال‌های اخیر حدود 49درصد سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه فناوریهای تجدیدپذیر روی انرژی خورشیدی و 35درصد روی انرژی بادی بوده است و پیش‌بینی می‌شود این روند تا 2030 ادامه یابد.
مطابق آمار منتشرشده توسط آژانس بین‌المللی انرژی، امروزه میزان کل سرمایهگذاری جهانی در انرژیهای پاک تقریبا دوبرابر انرژیهای فسیلی است. این آمار نشان می‌دهد که در سال 2024، حدود 770میلیارد دلار در حوزه نصب نیروگاههای تجدیدپذیر، حدود 450میلیارد دلار برای توسعه خطوط انتقال و ذخیره‌‌‌‌سازی انرژی تجدیدپذیر، حدود 670هزار میلیارد دلار در حوزه بهبود بازدهی انرژی و مصرف نهایی، حدود 80میلیارد دلار جهت توسعه استفاده از انرژی هسته‌‌‌ای و حدود 30میلیارد دلار نیز برای توسعه سوختهای پاک مانند سوختهای مبتنی بر زیست‌توده صرف شده است. بنابراین تنها در سال 2024 بیش از 2هزار میلیارد دلار سرمایهگذاری در حوزه انرژی تجدیدپذیر انجام شده است. در حالی که مجموع سرمایهگذاری جهانی روی انرژیهای فسیلی حدود 1100میلیارد دلار بوده است. مقدار کل سرمایهگذاری جهانی در حوزه انرژی برای اولین بار در سال 2024 از 3هزار میلیارد دلار فراتر رفته که بیش از 2هزار میلیارد دلار آن به فناوری‌‌‌ها و زیرساخت‌‌‌های انرژی پاک اختصاص یافته است.
اما نبود توازن جعرافیایی در میزان سرمایهگذاری کشورها روی انرژیهای پاک چشمگیر بوده است.
کشورهای چین، ایالات‌متحده آمریکا و کشورهای عضو اتحادیه اروپا عمده سرمایهگذاری در بخش انرژیهای پاک را انجام داده‌‌‌اند و سهم کشورهای جهان نسبت به آنها بسیار کم بوده است. به عبارت دیگر بازارهای نوظهور و اقتصادهای در حال توسعه غیر از چین، تنها حدود 15درصد از سرمایهگذاریهای جهان در حوزه انرژی پاک را شامل می‌‌‌شوند. ضمن اینکه با مقایسه روند سرمایهگذاری بین سال‌های 2019 و 2024 می‌‌‌توان دریافت که کشورهای مذکور روند رو به رشد قابل ملاحظه‌‌‌ای طی پنج‌سال گذشته در افزایش سرمایه‌گذاری‌بر انرژیهای پاک داشته‌‌‌اند، در حالی که در سایر مناطق جهان عمدتا این روند افزایشی چشمگیر نبوده است.
مقایسه روند جهانی سرمایهگذاری روی منابع انرژی تجدیدپذیر و فسیلی
طی سال‌های اخیر اگرچه سرمایهگذاری روی تولید برق از منابع فسیلی تقریبا ثابت بوده است، اما سرمایهگذاری روی تولید سوخت فسیلی رو به افزایش است. تا انتهای سال 024 ٢ مجموع سرمایهگذاری جهانی در بخش بالادستی نفت و گاز به بیش از 600میلیارد دلار خواهد رسید.
در حال حاضر شرکت‌های حوزه نفت و گاز کمتر از 4درصد از کل سرمایهگذاری جهانی روی توسعه انرژیهای پاک را انجام می‌دهند. با این حال مجموع سرمایهگذاری جهانی در بخش انرژیهای تجدیدپذیر به‌‌‌تقریبا دوبرابر انرژیهای فسیلی رسیده است. تا پایان سال 2023 همچنان بیش از 35درصد الکتریسیته جهان به وسیله زغال‌سنگ تولید شده، در حالی که مجموع سهم منابع تجدیدپذیر انرژی کمتر از 30درصد بوده است.
تغییرات قیمت فناوریهای تولید انرژی تجدیدپذیر
قیمت فناوریهای تجدیدپذیر به‌شدت تحت‌تاثیر شرایط اقتصادی کشورهای تولیدکننده و قیمت مواد خام ورودی است. در حال حاضر قیمت تمام‌شده ساخت پنل‌‌‌های خورشیدی حدود 300دلار بر کیلووات و برای توربین‌‌‌های بادی بیش از 800دلار بر کیلووات است. اگرچه بازدهی بالاتر توربین‌‌‌های بادی باعث شده است تا هزینه انرژی تولیدی از این دو تکنولوژی نزدیک به هم و در بازه0.40 تا 0.14دلار بر کیلووات ساعت باشد. قیمت پنل‌‌‌های خورشیدی پایدارتر از سایر فناوریهای پاک پیش‌بینی می‌شود. در حال حاضر ٢درصد از سرمایهگذاریهای حوزه انرژی جهان در بخش تولید توان و حدود 17درصد در بخش حمل‌ونقل انجام می‌‌‌پذیرد.
ابزارهای جذب سرمایه در صنعت انرژیهای تجدیدپذیر
بازده اقتصادی تولید انرژی به وسیله نیروگاههای تجدیدپذیر و متعاقبا میزان رغبت جهت ورود به این عرصه، به‌شدت به روش تامین مالی (فروش سهام یا دریافت اوراق قرضه) در این پروژه‌ها وابسته است. اجرای سیستم مجوز انتشار کربن و همچنین تصویب مالیات بر انتشار کربن از موثرترین سیاست‌‌‌های دولت‌‌‌‌ها جهت افزایش ورود سرمایه به این بخش بوده است. تا انتهای سال 2023 حدود 25درصد از انتشار کربن جهانی شامل این دو سیاست و باعث تزریق بیش از 95میلیارد دلار به پروژههای مرتبط با اهداف توسعه پایدار شده است. در سال023 ٢ از مجموع 1400میلیارد دلار اوراق قرضه منتشرشده در زمینه توسعه پایدار، بیش از 37درصد توسط شرکت‌های خصوصی و حدود 24درصد نیز توسط نهادهای مالی (مانند بانک‌ها) اختصاص یافته است.
پیش‌بینی تغییرات روند سرمایهگذاری جهانی تا سال2030
به‌منظور رسیدن به اهداف توسعه پایدار جهانی تا سال 2030، سرمایهگذاری در بخش تولید انرژی باید دوبرابر (معادل 2.2تریلیون دلار)، در بخش مصرف نهایی و الکتریکی‌‌‌سازی ناوگان حمل‌ونقل باید سه‌‌‌‌برابر (معادل 1.9تریلیون دلار) و در بخش انرژیهای فسیلی باید کمتر از نصف (معادل 0.5تریلیون دلار) شود. اگرچه در این بازه زمانی از میان منابع فسیلی، ظرفیت صادرات تولیدات گاز طبیعی مایع بیش از 25درصد افزایش خواهد یافت و سالانه به بیش از 750میلیارد مترمکعب در جهان خواهد رسید.
مطابق برنامه توسعه پایدار جهانی، مشارکت منابع تجدیدپذیر در سال2030 بیش از دوبرابر شده و به حدود 60درصد خواهد رسید که پنل‌‌‌های خورشیدی بیشترین افزایش ظرفیت نصب را خواهند داشت.
روند سرمایهگذاری در اوراسیا و خاورمیانه
به صورت میانگین تا انتهای سال 2023 در کشورهای منطقه خاورمیانه، به ازای هر یک‌دلار سرمایهگذاری روی سوختهای فسیلی، 0.2دلار در انرژیهای پاک سرمایهگذاری شده است. اما این میزان باید تا انتهای دهه جاری میلادی به بیش از 0.7دلار افزایش یابد. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2023 میزان سرمایهگذاری سالانه در بخش انرژی در هر یک از مناطق خاورمیانه و اوراسیا به بیش از 210میلیارد دلار برسد. اگرچه این روند به دلیل سرمایهگذاریهای سال‌های اخیر عربستان و امارات‌متحده عربی در منطقه خاورمیانه خوش‌بینانه‌‌‌تر دنبال می‌شود. پیش‌بینی می‌شود در سال 2023 حدود 15درصد از برق منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به وسیله منابع تجدیدپذیر انرژی تامین شود. اگرچه حدود 80درصد از تولید برق منطقه همچنان وابسته به منابع فسیلی انرژی خواهد بود.
