مفاهیم حقوقی پایه در مورد ضمانت‌نامه‌های بانکی

احمد پنجه پور وکیل پایه یک دادگستری [e-mail] تردیدی نیست که ضمانت‌های بانکی، بخش عمده‌ای از روند عملیات قراردادی را بین کارفرمایان و پیمانکاران به عهده دارند. صدور ضمانت نامه‌های بانکی یکی از اصلی‌ترین و بنیادی‌ترین اقداماتی است که هر پیمانکار با استفاده از بانک صادرکننده در قراردادها و حتی پیش از آن و برای حضور در مناقصات اعم از دولتی یا خصوصی از آن بهره می‌برد. از طرف دیگر یکی از وظایف روزمره و از اقدامات بدیهی هر بانک در سطح کشور صدور ضمانت نامه بانکی معتبر و مستقل است. در نوشتار پیش رو و آتی به چند نکته در این زمینه خواهیم پرداخت.

اول اینکه چه مفاهیم بنیادینی درباره ضمانت‌نامه‌های بانکی وجود دارد که هر شرکت، هیات‌مدیره یا هر شخصی ولو تاجری که به صورت فردی به کسب‌وکار پرداخته باید مطلع باشد. دوم اینکه روابط حقوقی طرفین هر ضمانت نامه بانکی نسبت به یکدیگر و حقوق و تکالیف هرکدام را خواهیم شناخت. سومین موضوع نیز نحوه پرداخت یا به نوعی اجرای ضمانت‌نامه‌های بانکی را بررسی خواهیم کرد و در انتها نیز با بررسی قوانین و قواعد قانونی ایران و نیز قوانین بین‌المللی که بانک‌های ایرانی را نیز مکلف به اجرا کرده است، سوء استفاده یا تخلفات و جرایم احتمالی را که افراد به‌ویژه مدیران شرکت به‌عنوان رکن تصمیم‌گیر با آن خواسته یا ناخواسته روبه رو می‌شوند خواهیم شناخت. هیچ گاه فراموش نمی‌کنم، یکی از مدیران ارشد یکی از شرکت‌های شبه دولتی را که به سبب قصور، پیمانکار ضمانت نامه او را ضبط کرده بود  و بعدا درگیر یک پرونده کیفری مفصلی شد و در نهایت به حبس محکوم شده بود. تنها دلیل اینکه این مدیر درگیر چنین مساله بغرنجی شده بود و نزدیک به دوسال پرونده‌اش در محاکم دادگستری در حال رسیدگی بود، فقدان اطلاعات کافی از آموزه‌های حقوقی مرتبط با ضمانت نامه بانکی بود.

چرا از ضمانت نامه بانکی باید استفاده کرد؟ ضمانت نامه بانکی یکی از ابزارهای رایج در قراردادهای بین‌المللی و داخلی است و علت استفاده از آن دادن وثیقه برای حسن اجرای قرارداد به شرکت کارفرما است. شرکت کارفرما زمانی که می‌خواهد پروژه‌ای را به دیگری واگذار کند از جهت زمان، کیفیت اجرا، کیفیت مصالح و مواد به‌کار برده شده و حتی بعد از اجرا و تحویل پروژه که شامل ضمانت دادن کیفیت و تامین مصالح و مواد مورد نیاز و تعمیر و برطرف کردن نقص‌های احتمالی است، نیاز به یک پشتوانه معتبر و قابل اعتماد دارد. این پشتوانه را پیمانکار با استفاده از اعتبار بانک صادرکننده ضمانت نامه به کارفرما می‌دهد. کارفرما باید مطمئن باشد اگر به هر علتی پیمانکار از اجرای قرارداد در موعد مشخص یا با شرح مندرج در قرارداد تخطی کرد یا پس از تحویل و اجرای کامل پروژه متوجه نقایصی شد و پیمانکار حاضر به جبران آن نبود یا اساسا توانایی آن را نداشت بتواند خسارات وارد شده را به نوعی و تا میزانی که امکان دارد جبران کند. ضمانت‌نامه‌های بانکی نیز خود اساسا ریشه در عرف قرن‌ها تجارت و بازرگانی بین‌المللی دارند. عرفی که به‌تدریج و از سوی بازرگانان به وجود آمده و به تکامل رسیده است. این عرف در نهایت تبدیل به یک سلسله قواعد و قوانین حقوقی شده است.

هر ضمانت نامه بانکی در وهله اول با سه شخصیت حقوقی مستقل و مجزا در ارتباط است:

۱- بانک صادرکننده ضمانت نامه بانکی که می‌تواند دولتی یا خصوصی باشد.

۲- ذی‌نفع ضمانت نامه که غالبا همان کارفرما است و شخصی است که ضمانت‌نامه به نفع او از بدو امر صادر می‌شود و با دستور او به بانک وجه ضمانت نامه قابل تبدیل به پول است.

۳- متعهد ضمانت نامه که معمولا همان پیمانکار و شرکت اجرا‌کننده پروژه است که در جهت اجرای عملیات از بانک می‌خواهد با بلوکه کردن مبالغ یا اعتبار او در بانک، به نفع ذی‌نفع برای مدت مشخصی ضمانت‌نامه صادر کند.

ضمنا در برخی کشورها صدور ضمانت نامه بانکی ممنوع است و این کشورها از اعتبار اسناد تضمینی استفاده می‌کنند. این اعتبارات اسناد تضمینی به نوعی جایگزین همان ضمانت نامه بانکی است و چون در ایران صادر نمی‌شود به وصف آن نمی‌پردازیم منتها بعدا به اختصار در خصوص مقررات راجع به آن صحبت می‌کنیم.

ضمنا گرچه از منظر حقوق مدنی، گویی ضمانت نامه‌های بانکی همانند عقد ضمان(به معنای بر عهده گرفتن مالی است که بر ذمه دیگری است) در قانون مدنی اعتبارشان وابسته به اعتبار عقد و تعهد اولیه است، اما ضمانت نامه‌های بانکی مستقل از قرارداد اولیه معتبر هستند و همین امر است که از تفاوت‌های بنیادین ضمانت نامه بانکی با سایر انواع تضامین و به‌طور کلی عقد ضمان تلقی می‌شود. بنابراین اگر به هر دلیلی قرارداد بین کارفرما وپیمانکار فسخ شود، این امر باعث بطلان ضمانت‌نامه بانکی نخواهد بود؛ گرچه این ضمانت نامه اساسا برای حمایت از همان قرارداد، صادر شده است.

انواع ضمانت نامه بانکی: ضمانت نامه بانکی می‌تواند به دلایل مختلفی صادر شود و این بسته به نیاز طرفین یک قرارداد و پذیرش بانک صادرکننده دارد؛ اما ضمانت نامه‌های بانکی رایج به شرح ذیل است:

۱- ضمانت نامه شرکت در مناقصه یا مزایده: وقتی شرکتی برای اجرای پروژه اعلان عمومی می‌کند که نیاز به شرکت‌های اجراکننده‌ای در آن خصوص دارد، پیمانکاران حتی برای حضور در مناقصه یا مزایده نیاز دارند تا مبلغی که اعلام شده است ضمانت نامه بانکی به نفع کارفرما صادر کنند.

۲- ضمانت‌نامه پرداخت هزینه پیش پرداخت: معمولا شرکت‌های کارفرما به صورت متعارف مبلغی را (معمولا تا ۲۵ درصد مبلغ کل قرارداد) به صورت پیش پرداخت به پیمانکار پرداخت می‌کنند. به جهت اینکه بعدها پیمانکار سوء استفاده‌ای از این امر نکند یا بعدها عملیات قراردادی را طولانی‌تر از حد قرارداد تحویل ندهد و سایر مواردی از این دست را از او این ضمانت‌نامه اخذ می‌کند.

۳- ضمانت نامه حسن اجرای قرارداد: معمولا این ضمانت نامه‌ها یکساله و قابل تمدید است و تا مدتی پس از اجرا و تحویل کامل قرارداد نیز اعتبار دارند. در صورتی که پیمانکار مطابق با قرارداد عمل نکند یا از کیفیت قرارداد بکاهد و خارج از ضوابط فنی و استاندارد ضمیمه قرارداد عمل کند، کارفرما ضمانت نامه بانکی را ضبط می‌کند.