موج مکزیکی آلودگی‌هوا از تابستان تا زمستان؛ «ازن» رفت، «ذرات» می‌‌‌آید
موج مکزیکی آلودگی‌هوا
«ازن» رفت، «ذرات» می‌‌‌آید
گزارش رسمی از عوارض انسانی «آلودگی با گاز ازن» در تهران
نجمه رجب : وخامت وضعیت هوای تهران از نظر انتشار یک آلاینده سرطان‌‌‌زا سنجش شد. مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس با انتشار گزارشی از وضعیت آلایندگی گاز ازن و نقش آن در آلودگی هوای کشور، داده‌‌‌هایی از عوامل دخیل در انتشار این آلاینده منتشر کرد. بر اساس این گزارش تنفس ازن منجر به بروز آثار کوتاه و بلندمدت بر سلامتی انشان می‌شود و «سرطان ریه» جدی‌‌‌ترین عارضه‌‌‌ای است که به دنبال دارد. این گزارش حاکی است غلظت ازن در مناطق مسکونی به مراتب بیشتر از مناطق پرترافیک تهران است و این یعنی در نیمه گرم سال، همه شهروندان بدون اینکه نشانه‌‌‌ای از رنگ و بوی آلودگی در آسمان ببینند، در معرض تنفس این آلاینده سرطان‌‌‌زا هستند. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، همزمان با پایان یافتن فصل انتشار «ازن» در هوای پایتخت، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس به بررسی وضعیت آلایندگی گاز ازن در آلودگی هوای کشور پرداخت و عواملی که موجب تشدید این نوع آلودگی می‌شود را تشریح کرد.
ازن یک آلاینده گازی است که در دسته آلایندههای ثانویه قرار دارد؛ به این معنا که از واکنش شیمیایی سایر گازها در جو به وجود می‌‌‌آید. البته علاوه بر آلایند‌‌‌های پیش‌‌‌ساز ازن، تابش نور خورشید و گرمای هوا نیز برای تشکیل مولکول‌‌‌های O۳ در لایه‌‌‌های پایینی جو ضروری است و به همین دلیل است که این آلاینده در روزهای گرم سال و ساعات اوج گرما در طول شبانه‌‌‌روز بیشترین غلظت را دارد. کارنامه آلودگی هوای تهران نشان می‌‌‌دهد در اوایل دهه ۹۰، ازن در هیچ روزی آلاینده اصلی هوای پایتخت نبوده است اما این مقدار در سال ۹۵ به یک روز رسید و به تدریج بر تعداد روزهای آلوده به ازن در پایتخت افزوده شد، طوری که در سال ۱۴۰۰ این تعداد به ۲۳ روز و در سال ۱۴۰۱ به ۴۷ روز افزایش یافت.
مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس با تکیه بر این آمار از سال به سال وخیم‌‌‌تر شدن وضعیت آلاینده ازن در تهران خبر داده و تاکید کرده است که در سال گذشته ۲۷درصد از کل روزهای نامطلوب هوای تهران، ناشی از غلظت بالای ازن بوده است. بازوی پژوهشی مجلس به صراحت تاکید کرده است «ازن نقش بسیار مهمی در آلودگی هوای شهر تهران دارد و باید توجه ویژه‌‌‌ای به کنترل و کاهش آن شود.» این گزارش حاکی است متوسط غلظت ازن در شهر تهران در فاصله سال‌‌‌های ۹۵ تا ۱۴۰۱ از حدود ۱۸ بخش در میلیارد (ppb) به حدود ۲۱ بخش در میلیارد افزایش پیدا کرده است و این یعنی پایتخت به لحاظ کیفیت هوا از نظر ازن، در یک مسیر نزولی تقریبا پیوسته قرار دارد.
غلظت بالای ازن در پهنه‌‌‌های مسکونی
عوامل متعددی در شکل‌‌‌گیری و شدت آلودگی ازن نقش دارند که برخی از آنها قابل کنترل و برخی دیگر غیر‌قابل کنترل است. طبعا عوامل طبیعی مثل دمای هوا و شدت انتشار آفتاب در روزهای تابستان قابل کنترل نیست اما می‌توان غلظت گازهای پیش‌‌‌ساز ازن را با دنبال کردن سیاست‌‌‌های موثر علیه آلودگی هوا کاهش داد. مطالعه مرکز پژوهش‌‌‌ها از توزیع مکانی و زمانی آلایندههای پیش‌‌‌ساز نشان می‌‌‌دهد از لحاظ مکانی در محوده بزرگراه‌‌‌ها و مناطق پرتردد شاهد غلظت کمی از ازن هستیم، چراکه در این مناطق هرچند میزان NOx بالاست، اما نسبت NO به NO2 نیز بالا بوده و این اصل کلی که تعداد روزهای آلوده به اکسیدهای نیتروژن با آلاینده ازن رابطه معکوس دارد، به شکل متفاوتی منعکس می‌شود.
از طرفی هرچه از منابع انتشار اصلی آلایندههای پیش‌‌‌ساز یعنی منابع متحرک که بیشترین سهم را در انتشار گازها و ذرات آلاینده دارند، فاصله گرفته و به مناطق مسکونی و فضاهای سبز و باز شهری نزدیک شویم، با کاهش نسبت NO به NO2 غلظت ازن نیز افزایش پیدا می‌‌‌کند. پس معمولا انتظار می‌‌‌رود که غلظت ازن در مناطق مسکونی شهری که فاصله بیشتری با محل تردد وسایل نقلیه دارند، بیشتر باشد.به لحاظ توزیع زمانی غلظت ازن نیز باید زمان‌‌‌های اوج انتشار آلایندههای پیش‌‌‌ساز از منابع متحرک را مورد بررسی قرار داد. در روزهای عادی که اوج ترافیک در ساعات اولیه صبح اتفاق می‌‌‌افتد، با توجه به پایین بودن میزان تابش خورشید در این ساعات، غلظت ازن از حدی بالاتر نمی‌‌‌رود، اما در روزهای تعطیل که اوج تردد پس از ساعات اولیه صبح است، با توجه به اینکه این موضوع همزمان با ساعات اوج تابش نور خورشید است و همچنین انتشار اکسیدهای نیتروژن (NOx) نیز در کمترین میزان خود قرار دارد، غلظت ازن بیشتر می‌شود که به این پدیده «اثر آخر هفته» می‌‌‌گویند.
بنابراین برخلاف سایر آلاینده‌‌‌ها، ازن در روزهای تعطیل غلظت بالاتری دارد. از طرفی ازن بسیار ناپایدار بوده و طی تنها چند ساعت انجام واکنش شیمیایی به گازهای دیگر تبدیل می‌شود. بنابراین همان گونه که به وجود می‌‌‌آید، خود به خود از بین می‌‌‌رود و پاک شدن آسمان از ازن به عوامل طبیعی خاصی مثل وزش باد که در نیمه دوم سال برای تخلیه انباشت آلایندههای زمستانی اهمیت پیدا می‌‌‌کند، نیاز ندارد. با این حال طی ساعاتی که غلظت ازن از حد مجاز بالاتر است، عوارض منفی آن بر سلامت انسان بدیهی است. تنفس ازن منجر به بروز آثار کوتاه و بلندمدت بر سلامتی انسان می‌شود، طوری که در زمان مواجهه با این آلاینده نامرئی و بی‌‌‌بو، معمولا احساس درد سینه، سوزش گلو، چشم و سردرد به وجود می‌‌‌آید و در صورت تداوم تنفس آن، بیماری‌‌‌های جدی‌‌‌تر دستگاه تنفسی مانند عفونت ریه، التهاب و زخم در ریه و در نهایت سرطان ریه پدیدار می‌شود.
تهران چطور جولانگاه ازن شد؟
بازوی پژوهشی مجلس در توضیح عواملی که در روند رو به افزایش انتشار ازن دخیل بوده است، به «میانگین سنی بالای وسایل نقلیه» اشاره کرده است که ارتباط مستقیمی با معیشت شهروندان و ناتوانی آنها در نوسازی ناوگان دارد. پیش‌تر هم این مرکز در یک گزارش مرتبط با آلوگی هوا به اثر تورم بالا بر کاهش کیفیت خودروهای در حال تردد اشاره و تاکید کرده بود که بسیاری از مالکان خودرو امکان نگهداشت ایده‌‌‌آل وسایل نقلیه خود را با توجه به افزایش هزینه‌‌‌های این موضوع و وضعیت تورمی اقتصاد از دست داده‌‌‌اند. علاوه بر توقف روند اسقاط وسایل نقلیه فرسوده طی سال‌‌‌های اخیر، محدودیت واردات خودرو نیز بر افزایش میانگین سنی وسایل نقلیه در حال تردد در تهران اثرگذار بوده است.
مرکز پژوهش‌‌‌ها کدهای دیگری هم از عوامل دخیل در افزایش آلودگی ازن داده است که از آن جمله می‌توان به ضعف در مدیریت ترافیک، ضعف در کنترل معاینه فنی خودروها، ضعف در سامانه‌‌‌های حمل‌ونقل عمومی و سهم بالای تقاضای سفر با خودروی شخشی در محدوده شهری از آن جمله است. تهرانی‌‌‌ها سالهاست با موج مکزیکی آلاینده‌‌‌ها مواجه هستند و آسمان پایتخت بین «ازن» و «ذرات و دیگر گازهای آلاینده خروجی از اگزوز خودروها» در دو نیمه سال دست به دست می‌شود. ازن می‌‌‌رود، ذرات می‌‌‌آید و دوباره نوبت ازن می‌شود.
اما آن‌طور که تشریح شد، تمام عوامل موثر بر تشدید آلودگی هوای نیمسال دوم یعنی منابع متحرک انتشار دهنده گازها و ذرات در هوای سرد و ساکن پاییز و زمستان، به نوعی در تشدید آلودگی هوای نیمسال اول ناشی از ازن نیز دخیل است و به این ترتیب مسیر مهار آلودگی ازن همان مسیری است که سالهاست برای آلودگی ذرات به آن توصیه می‌شود. تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی، ارتقای کیفیت سوخت، اعمال مدیریت ترافیک به شکلی که منجر به کاهش زمان سفرهای خودرویی شود و مواردی از این دست، همگی می‌تواند به بهبود کیفیت هوا از نظر غلظت ازن در بهار و تابستان کمک کند.
