گذار انرژی چه تاثیری بر کشورهای خاورمیانه خواهد داشت؟
زنگ خطر برای اقتصادهای نفتی
محمد سعید نادری: مساله گذار انرژی از سوخت‌های فسیلی و آلاینده به‌سوی منابع انرژی پاک‌تر و انرژی‌های تجدیدپذیر، یکی از چالش برانگیزترین زمینه‌های سیاسی و اقتصادی حال‌حاضر جهان است. گرمایش زمین و خطراتی که در نتیجه تغییرات اقلیمی زیست بشری را تهدید می‌کند، در سال‌های اخیر به‌یکی از مباحث روز جهان تبدیل شده و برای کشورهایی که از نظر منابع سوخت فسیلی چندان غنی نیستند، دارای جذابیت بیشتری است. هر چند کشورهای تولیدکننده نفت‌خام، به‌ویژه اعضای خاورمیانه‌ای اوپک از طرح چنین مباحثی چندان راضی نیستند. حالا اما علی علاوی، وزیر دارایی عراق که کشورش از اعضای بنیان‌گذار اوپک است، با همکاری فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) یادداشتی منتشر کرده‌اند که در آن از تولیدکنندگان نفت‌خام خواسته شده که هرچه سریع‌تر از سوخت‌های فسیلی فاصله بگیرند و به‌سمت انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کنند.
علاوی در این یادداشت مشترک با بیرول که در روزنامه گاردین منتشر شده، به‌کشورهای منطقه هشدار داده تا پیش از کاهش درآمدهای نفتی به‌سمت متنوع‌سازی اقتصاد خود و کاهش اتکا به‌سوخت‌های فسیلی گام بردارند. وزیر دارایی عراق می‌گوید که کشورهای منطقه در صورت امتناع از انجام چنین اقداماتی، در آینده با مشکلات عدیده‌ای مانند بیکاری، افزایش فقر و ناآرامی‌های گسترده مواجه خواهند شد. این سخنان علاوی در شرایطی مطرح شده که کشورهای عضو اوپک، مانند بسیاری دیگر از تولیدکنندگان کوچک‌تر نفت‌خام دارای اقتصادهایی وابسته به‌درآمد نفت و گاز هستند و به‌هیچ‌عنوان خواهان فرآیند گذار انرژی نیستند.
هر‌چند که به‌نظر می‌رسد گذار انرژی از سوخت‌های فسیلی به‌انرژی‌های پاک کاملا اجتناب‌ناپذیر است، اما کشورهایی نظیر عربستان‌سعودی دست به‌اقدامات فراوانی برای توقف این فرآیند زده‌اند و واقعیات موجود را در این زمینه انکار کرده‌اند. البته وضعیت همه کشورهای منطقه این‌گونه نیست و کشورهایی نظیر امارات‌متحده‌عربی و عمان برنامه‌های جاه‌طلبانه‌ای در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به‌درآمد نفتی را به‌اجرا درآورده‌اند.
فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی نیز در این یادداشت مشترک عنوان کرده که تغییرات در مدل اقتصادی کشورهای وابسته به نفت و گاز، بیش از هر زمان دیگری اجتناب ناپذیر است. او همچنین با اشاره به‌مشکلات عدیده‌ای که در نتیجه شیوع بیماری همه‌گیر کووید-۱۹ در اقتصادهای وابسته به‌نفت و گاز به‌وجود آمد، به این کشورها هشدار داده که باید از این رخداد درس بگیرند و به‌سمت متنوع‌سازی اقتصادهای خود و افزایش انعطاف‌پذیری آنها حرکت کنند.
هشدار به اقتصادهای نفتی
علی علاوی، وزیر دارایی عراق به‌عنوان عضوی از کابینه یکی از بنیانگذاران اوپک با انتشار یادداشتی در گاردین، فراخوان بی‌سابقه‌ای درباره حرکت به‌سوی انرژی‌های تجدیدپذیر داده است. او در یادداشتی که مشترکا با فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی به‌رشته تحریر درآورده، از تولیدکنندگان نفت‌خام خواسته تا از وابستگی به‌سوخت‌های فسیلی فاصله بگیرند و به‌سمت انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کنند.
علاوی که معاون نخست‌وزیر عراق نیز است، در این یادداشت از تولیدکنندگان نفت خواست تا دست به‌بازسازی و تجدید حیات اقتصادی با تمرکز بر سیاست‌ها و فناوری‌های سازگار با محیط‌زیست بزنند. او می‌گوید که دنبال‌کردن این سیاست‌ها باید شامل حرکت به‌سوی استفاده از انرژی خورشیدی باشد که باعث کاهش وابستگی کشورها به‌صادرات سوخت‌های فسیلی نیز خواهد شد.
علاوی و بیرول در این مقاله عنوان کرده‌اند که جهان برای داشتن شانس محدود‌کردن اثرات مخرب تغییرات اقلیمی، باید به‌طور اساسی شیوه تولید و مصرف خود را تغییر داده و زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی کمتری بسوزاند. آنها همچنین می‌گویند: «اگر درآمدهای نفتی قبل از متنوع سازی اقتصاد کشورهای تولیدکننده شروع به‌کاهش کند، معیشت بسیاری از مردم از بین می‌رود و نرخ فقر در این کشورها افزایش خواهد یافت.»
این یادداشت هفته گذشته و پیش از نشست وزرای اوپک در روز چهارشنبه منتشر شد. اوپکی‌ها در ماه‌های اخیر در کنار متحدانشان مشغول مذاکره و جدل بر سر محدودیت‌های تولید و قیمت نفت‌خام بوده‌اند. گفتنی است که نشست اواخر هفته گذشته اوپک‌پلاس، به‌رغم شرایط نابسامان در برخی بازارها با افزایش تولید بیشتر نفت‌خام موافقت کرد.
جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا هم‌ماه گذشته از اوپک خواست که تولید نفت خود را افزایش دهند تا از افزایش بهای طلای‌سیاه جلوگیری شود و به‌بهبود اقتصاد ایالات‌متحده کمک کند. درخواستی که جنجال‌های زیادی به‌پا کرد و در نهایت نیز از سوی اوپکی‌ها رد شد.
در بخش دیگری از یادداشت علاوی و بیرول گفته شده که نوسانات کنونی بهای نفت در نتیجه پاندمی کرونا، تنها نقطه آغازی برای مشکلات تولیدکنندگان نفت‌خام است. بحران اقلیمی نه‌تنها مستلزم دورشدن از نفت است، بلکه خاورمیانه و شمال آفریقا را هم به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این منطقه هم‌اکنون نیز به‌دلیل افزایش دما، با مشکلات جدی روبهرو شده است.
نقشه راه جهانی آژانس بین‌المللی انرژی برای دستیابی به‌انتشار کربن صفر تا ۲۰۵۰ نشان می‌دهد که تقاضای جهانی نفت، از بیش از ۹۰میلیون بشکه در روز به‌کمتر از ۲۵ میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۵۰ کاهش خواهد یافت. این کاهش برای کشورهای تولیدکننده نفت‌خام می‌تواند بسیار خطرناک باشد و بیش از ۸۵ درصد درآمدهای نفتی آنان را از بین ببرد.
علاوی و بیرول با اشاره به‌خطرات حادی که در پس این امر نشسته، عنوان کردند: «در منطقه‌ای که دارای یکی از سریع‌ترین نرخ رشدهای جمعیت در جهان و یکی از جوان‌ترین ترکیب‌های جمعیتی است؛ مشکلات اقتصادی و افزایش بیکاری، خطر ایجاد ناآرامی و بی‌ثباتی گسترده‌تر را ایجاد می‌کند.»
آنها همچنین پیشنهاد کرده‌اند که راهکار مقابله با خطرات بی‌ثباتی بهای نفت‌خام، سرمایه‌گذاری در منابع انرژی تجدیدپذیر و به‌ویژه انرژی خورشیدی است و نوشته‌اند: «بخش انرژی در این منطقه می‌تواند با استفاده از پتانسیل‌های وسیع موجود، نقشی کلیدی در تولید و تامین انرژی پاک ایفا کند.»
رویکرد تولیدکنندگان نفت به‌گذار انرژی
عراق یکی از بنیانگذاران کارتل نفتی اوپک است که شامل بسیاری از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جهان از جمله عربستان‌سعودی، کویت، امارات‌متحده عربی، ونزوئلا، نیجریه، ایران و چندین کشور نفت خیز آفریقایی می‌شود. گروه اوپک‌پلاس هم شامل اعضای اوپک به‌همراه روسیه و برخی تولیدکنندگان کوچک‌تر نفتی است. بیشتر این کشورها تاکنون با درخواست‌ها برای اقدام در مورد تغییرات اقلیمی، سرسختانه مخالفت کرده‌اند و حتی برخی از آن دست به‌انتشار اطلاعات ضدعلمی درباره تغییرات اقلیمی زده‌اند. یکی از شاخص‌ترین مثال‌ها در این زمینه، عملکرد عربستان‌سعودی بوده است که بارها در مذاکرات سازمان‌ملل متحد درباره اقدام علیه تغییرات اقلیمی، سنگ‌اندازی و مانع‌تراشی کرده است.
آژانس بین‌المللی انرژی در‌ماه مه هشدار داد که برای حفظ گرمایش جهان در سطح ۵/ ۱ درجه بالاتر از سطوح پیش از انقلاب صنعتی، باید محدودیت‌هایی که در توافق پاریس به‌امضای همه اعضای اوپک رسیده نیز اجرا شوند. از همین‌رو این نهاد اعلام کرد که از امسال باید تمامی عملیات‌های اکتشاف نفت‌خام در جهان متوقف شوند. هر چند این هشدار آژانس بین‌المللی انرژی، به‌نظر می‌رسد اهمیت چندانی برای تولیدکنندگان نفت‌خام نداشته است. پس از نشست اوپک در‌ماه ژوئن، خبرنگاران از شاهزاده عبدالعزیز بن‌سلمان، وزیر انرژی عربستان درباره این گزارش آژانس بین‌المللی انرژی و مساله توقف عملیات اکتشافی سوالاتی پرسیدند و او با تمسخر پاسخ داد: «من باید دیدگاه خودم را درباره اینکه معتقدم این بحث‌ها ادامه فیلم لالا لند است، بیان کنم؟ چرا باید آن را جدی بگیرم؟» گفتنی است که در گذشته، وزیران سعودی لفاظی‌های فراوانی درباره اقدامات اقلیمی انجام می‌دادند و به‌عنوان مثال می‌گفتند که عربستان در آینده می‌تواند از انرژی خورشیدی استفاده کند، اما هیچ‌کدام از آنها به‌طور جدی سیاستی برای دست کشیدن از صادرات نفت‌خام و کاهش آن پیشنهاد نکردند.
البته تمام ماجرا به‌عربستان ختم نمی‌شود و برخی از تولیدکنندگان بزرگ نفت در منطقه مواضعی کاملا متفاوت اتخاذ کرده‌اند. عمان که دیگر عضو اوپک نیست، به‌دنبال هیدروژن به‌عنوان سوخت احتمالی کم‌کربن خود در آینده است. امارات‌متحده عربی که اخیرا در اوپک تنش‌های چشمگیری با عربستان داشته هم برنامه وسیعی برای سایر منابع انرژی دارد. آنها در حال‌حاضر مشغول کار بر روی هیدروژن و سایر منابع انرژی‌های تجدیدپذیر هستند و اخیرا نیز یک نیروگاه هسته‌ای جدید با هدف تامین برق را هم افتتاح کرده‌اند. مصر، مراکش و اردن هم از دیگر کشورهای منطقه هستند که برنامه‌های قابل‌توجهی برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر دارند.
بیرول: تغییرات در مدل اقتصادی اجتناب‌ناپذیر است
فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی که خود از اقتصاددانان برجسته انرژی در جهان است، درباره لزوم گذار کشورهای منطقه به‌سوی منابع انرژی جدید به گاردین گفت: «اکنون تغییرات اساسی در مدل اقتصادی کشورهای دارای منابع طبیعی غنی، بیش از هر زمان دیگری در تاریخ اجتناب‌ناپذیر به‌نظر می‌رسد. کشورهای منطقه هم تلاش‌هایی را در زمینه گذار انرژی انجام داده‌اند. ابتکارات امیدوارکننده‌ای در میان تولیدکنندگان نفت وجود دارد، اما رسیدن به‌اهدافی مانند انتشار کربن صفر، نیازمند اقداماتی بسیار جدی‌تر و همکاری بین‌المللی بسیار گسترده‌تری است. این امر در مورد بسیاری از کشورهای دیگر جهان هم صادق است.» بیرول همچنین تاکید می‌کند که آژانس بین‌المللی انرژی، سال‌هاست که به‌کشورهای وابسته به‌درآمدهای نفتی و گازی هشدار داده است. وی می‌گوید که این کشورها باید به‌سرعت اتکای اقتصاد خود به‌سوخت‌های فسیلی را کاهش دهند تا بتوانند با فرآیند انتقال و گذار جهان به‌انرژی‌های پاک همگام شوند.
او در پایان نیز با اشاره به‌تجربه تازه‌ای که تولیدکنندگان از بحران کاهش تقاضا در بازار نفت به‌دست آورده‌اند، می‌گوید: «تاثیر بیماری کووید بر بازار نفت در سال گذشته، تصویری گذرا از اقتصادهای منطقه در دورانی که تقاضا به‌شکلی ساختاری برای نفت و گاز ضعیف‌تر باشد را به‌ما ارائه کرد. کشورهایی که اقدامات جدی برای تنوع بخشی به‌اقتصاد و افزایش انعطاف‌پذیری خود انجام نمی‌دهند در آینده با چنین شرایطی روبهرو خواهند بود.»
