«دنیای‌اقتصاد» پیامدهای اقدام روسیه در قطع صادرات گاز به لهستان و بلغارستان را بررسی کرد
شلیک گازی پوتین به ناتو
با این وجود، رهبران سیاسی در غرب و اوکراین به‌شدت از اقدام مسکو خشمگین شده‌اند و می‌گویند که روسیه دست به باج‌گیری گازی زده است. رهبران اتحادیه اروپا نیز از تلاش برای آماده‌سازی واکنشی هماهنگ به مسکو خبر داده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد در شرایط کنونی فاز نخست جنگ گازی میان ناتو و اتحادیه اروپا از یکسو و روسیه در سوی دیگر را پوتین برده است؛ زیرا گزارش‌ها حاکی از آن است که عملا تمامی کشورهای دیگر حاضرند تا با شرایط مسکو برای تجارت گاز کنار بیایند. روز گذشته، شرکت یونیپر آلمان در راس شرکت‌های گازی سایر کشورهای اروپایی به صورت تلویحی حمایت برلین از برنامه مسکو برای پرداخت هزینه گاز به روبل را نشان داد. این اقدام برلین، در کنار گزارش خبرگزاری بلومبرگ درباره باز شدن حساب ویژه روبلی در گازپروم بانک توسط ۱۰ شرکت و پرداخت هزینه گاز از طریق روبل توسط ۴ کشور، اطمینانی نسبی به بازار داد که اروپایی‌ها فعلا قصد ندارند در شعله جنگ گازی بدمند که اقتصادها و کشورهای خودشان در آن خواهند سوخت.
پوتین تهدیدش را عملی کرد
غول انرژی گازپروم روسیه اعلام کرد که صادرات گاز به کشورهای لهستان و بلغارستان را به دلیل امتناع آنان از پرداخت به روبل برای عرضه گاز، متوقف کرده است. این شرکت گفت تا زمانی که پرداخت‌ها از طریق ارز ملی روسیه انجام نشوند، جریان گاز صادراتی به این کشورها قطع خواهد ماند. گاز پروم همچنین هشداری تهدیدآمیز داده که اگر به صورت غیرقانونی گاز از خطوط لوله روسیه در لهستان و بلغارستان برداشت شود، انتقال گاز از طریق خطوط لوله عبوری از این کشورها را متوقف خواهد کرد. خطوط لوله یامال از لهستان و ترک استریم از بلغارستان عبور کرده و گاز روسیه را به اروپا انتقال می‌دهند؛ چنین تهدیدی از سوی گازپروم به معنای آن است که اگر برداشت غیرقانونی از خطوط لوله صورت گیرد، بخش بسیار بزرگی از گاز کشور آلمان و تقریبا تمام عرضه گاز به مجارستان و صربستان قطع خواهد شد.
این امر پس از آن صورت می‌گیرد که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به کشورهای متخاصم یا اصطلاحا «غیردوست» دستور داد تا هزینه‌های گاز خود را به روبل پرداخت کنند. این سخت‌ترین واکنش کرملین از زمان آغاز درگیری در اوکراین به تحریم‌های اعمال شده است و نخستین‌بار است که در این برهه زمانی روسیه گاز مشتریان اروپایی را قطع می‌کند. گازپروم در بیانیه خود گفته که این شرکت به دلیل عدم پرداخت به روبل، عرضه گاز به شرکت‌های دولتی بولگارگاز بلغارستان (Bulgargaz) و پی‌جی‌نیگ لهستان (PGNiG) را متوقف کرده است.
هر ۲ کشور که از اعضای ناتو و متحد نظامی ایالات‌متحده آمریکا هستند، اعلام کرده‌اند که به دنبال تامین گاز خود از منابع دیگری خواهند رفت؛ اما همین مساله نیز می‌تواند برای بازار شکننده گاز بسیار تعیین‌کننده باشد. در شرایط کنونی که بازار تحت فشار تقاضای فزاینده و عرضه محدود و نامطمئن قرار دارد؛ اضافه شدن لهستان و بلغارستان به صف بلند متقاضیان گاز، می‌تواند به افزایش فشار تقاضا در بازار منجر شود و حتی در صورت تامین این نیاز از سوی کشورهای صادرکننده، به افزایش بیشتر یا در سطوح بالا باقی ماندن قیمت گاز طبیعی کمک کند. امری که باز هم می‌تواند به تامین منافع مسکو کمک کند تا بتواند با فروش گاز کمتر، درآمد خود را در سطح بالایی حفظ کند.
لهستان: مشکلی برای تامین گاز نداریم
شرکت دولتی پی‌جی‌نیگ لهستان تایید کرده که عرضه گازپروم به لهستان قطع شده است، اما می‌گوید که این شرکت مشکلی برای تامین گاز لهستان ندارد و می‌تواند نیازها را برطرف کند. پی‌جی‌نیگ همچنین درباره اقدام گازپروم گفت: «قطع گاز، نقض قرارداد است و پی‌جی‌نیگ این حق را برای خود محفوظ می‌دارد که به دنبال غرامت باشد. ما از تمام ابزارهای قراردادی و قانونی موجود برای این کار استفاده خواهیم کرد.»
جریان گاز صادراتی ۲/ ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال روسیه به لهستان، حدود ۵۳ درصد از مصرف لهستان را پوشش می‌دهد و این کشور از زمان اولتیماتوم پوتین، بارها اعلام کرده بود که حاضر به پرداخت از طریق روبل نیست و قصد دارد قرارداد خود با گازپروم را پس از پایان سال جاری میلادی تمدید نکند. با این وجود پس از آنکه گازپروم خبر از چنین اقدامی داد، لهستان اعلام کرد که سال‌هاست خود را برای این وضعیت آماده کرده و ۷۶ درصد ذخایر گازی این کشور پر هستند.
لهستان تا حدی خود را برای چنین سناریویی آماده کرده بود و حالا می‌تواند برای تامین گاز خود اتکای بیشتری به واردات گاز مایع طبیعی (LNG) داشته باشد و همچنین قرار است در هفته جاری خط لوله جدیدی افتتاح شود که به لهستان امکان دسترسی به گاز ترمینال LNG لیتوانی را می‌دهد. یک خط لوله جدید انتقال گاز از نروژ که به «لوله بالتیک» معروف است نیز در ماه اکتبر آنلاین می‌شود و احتمالا تا پایان سال به ظرفیت کامل خواهد رسید و می‌تواند جایگزین تمام محموله‌های روسیه برای لهستانی‌ها شود. مارسین پرزداچ، معاون وزیر خارجه لهستان نیز به بی‌بی‌سی گفته است که این کشور گزینه‌هایی برای دریافت گاز از شرکای دیگر خود در آمریکا و کشورهای حوزه خلیج فارس دارد. با این حال، برخی از کارشناسان معتقدند که در صورت سرد بودن فصل پاییز آتی، لهستان ممکن است در تامین گاز خود با مشکلات زیادی روبه‌رو شود.
شرایط پیچیده بلغارستان
در سمت بلغارستان، متحد سابق روسیه اما ماجرا تا حد زیادی متفاوت است. بلغارستان حدود ۹۰ درصد از گاز مورد نیاز خود را از طریق روسیه وارد می‌کند. قرارداد این کشور نیز با گازپروم در پایان سال جاری میلادی به پایان می‌رسید، اما بی‌تردید مقامات صوفیه حتی تصور قطع واردات گاز از روسیه را نیز نمی‌کردند؛ چرا که این کشور تقریبا به‌طور کامل برای تامین مصرف سالانه ۳ میلیارد مترمکعبی خود به مسکو متکی است.
پیش‌تر الکساندر نیکولوف، وزیر انرژی بلغارستان بدون ارائه هیچ جزئیاتی گفته بود که طرف مقابل در صوفیه می‌تواند معاملات گازی را به روبل انجام دهد. با این حال، به نظر می‌رسد در نهایت بلغارستان این کار را انجام نداده تا حالا در تنگنای گازی قرار بگیرد.
مقامات بلغاری توقف عرضه گاز از سوی روس‌ها را نقض توافق و قرارداد خود با گازپروم می‌دانند و وزیر انرژی این کشور گفته است که آنها هزینه تحویل گاز روسیه در ماه آوریل را پرداخت کرده‌اند و توقف عرضه گاز در حال حاضر به معنای نقض قرارداد است. نیکولوف همچنین گفته است: «از آنجا که همه تعهدات تجاری و قانونی از سوی بلغارستان رعایت شده، واضح است که در حال حاضر روسیه از گاز طبیعی بیشتر به عنوان یک سلاح سیاسی و اقتصادی در جنگ فعلی استفاده می‌کند.»
این کشور می‌گوید که از نظر ذخایر گازی مشکلی ندارد و فعلا نیازی به اعمال محدودیت در مصرف گاز وجود ندارد. گفتنی است که بلغارستان در حال حاضر دست به دامان ترکیه و یونان شده تا شاید با کمک این کشورها بتواند بخشی از نیاز خود برای گاز را تامین کند؛ با این حال آنچه روشن است، وجود بحرانی حاد در آینده نزدیک برای تامین گاز در این کشور شرق اروپا است.
واکنش‌ها به اقدام گازپروم
این اقدام روسیه، در سراسر اروپا و جهان با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شد. ویاچسلاو ولودین، رئیس مجلس دومای روسیه در کانال تلگرامی خود نوشته است که روسیه باید با سایر کشورهای متخاصم نیز چنین رویکردی در پیش بگیرد. رئیس مجلس دومای روسیه، تصمیم به تعلیق ارائه گاز به ورشو و صوفیه را تصمیم درستی می‌داند.
در طرف مقابل، آندری یرماک، رئیس دفتر ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین نیز گفته که این اقدام مسکو، شروع باج‌گیری گازی از اروپا است. او در واکنش به این خبر گفت: «روسیه تلاش می‌کند که اتحاد میان متحدان ما را بر هم بزند. همچنین این اقدام روسیه ثابت می‌کند که منابع انرژی یک سلاح در دستان آنهاست. به همین دلیل اتحادیه اروپا باید متحد شود و منابع انرژی روسی را تحریم کرده تا آنها را از این سلاح محروم کند.»
به گزارش واشنگتن‌پست، بسیاری دیگر از مقامات اوکراینی نیز از تصمیم گازپروم به‌شدت انتقاد کردند و گفتند که این اقدام انتقام‌جویی از اتحادیه اروپا، به دلیل حمایت قاطع آنها از کی‌یف بوده است. مقامات دولتی اوکراین همچنین گفته‌اند که نوک پیکان این انتقام‌جویی به سوی لهستان است؛ زیرا این کشور از اصلی‌ترین صداهای حامی اوکراین بوده و به عنوان مرکزی برای انتقال تسلیحات و تدارکات به اوکراین عمل کرده است.
اورسولا فوندرلاین، دبیرکل اتحادیه اروپا نیز در واکنش به قطع گاز لهستان و بلغارستان در توییترش گفت که اتحادیه اروپا در حال برنامه‌ریزی برای یک واکنش هماهنگ است. دبیرکل اتحادیه اروپا در ادامه افزود که اروپایی‌ها می‌توانند مطمئن باشند که ما متحد و در همبستگی با کشورهای عضو و تحت تاثیر این اقدام، قرار گرفته‌ایم. فوندرلاین همچنین اظهار کرد: «اعلامیه جدید گازپروم، تلاش دیگری از سوی روسیه برای باج‌گیری گازی از ما است. ما برای این سناریو آماده‌ایم.»
فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی نیز در واکنش به قطع عرضه گاز از سوی روسیه گفت که این اقدام یکی دیگر از نشانه‌های سیاسی بودن رویکرد روسیه در مورد توافق‌ها و قراردادهای موجود است. بیرول پیش‌بینی کرد که این امر، تنها تلاش‌های اروپا برای دور شدن از منابع انرژی روسیه را تسریع می‌کند.
جهش بهای گاز طبیعی در اروپا
بازار گاز در اروپا و آمریکا پس از اعلام خبر توقف صادرات گاز روسیه به لهستان و بلغارستان دچار شوکی سریع شد و در کمتر از چند ساعت بهای گاز طبیعی در آمستردام تا ۲۴درصد افزایش یافت و سطح ۱۲۷ یورو در هر مگاوات ساعت را نیز تجربه کرد. پس از قطع جریان گاز صادراتی به لهستان و بلغارستان، بسیاری از معامله‌گران و تحلیلگران در وحشت قطع گاز اقتصادهای بزرگ اروپا مانند آلمان و ایتالیا به سر بردند. با این حال، ساعاتی بعد و در ظهر روز چهارشنبه شرکت آلمانی یونیپر (Uniper) بار دیگر تاکید کرد که می‌توان پرداخت‌ها برای گاز روسیه را از طریق یورو انجام داد و در عین حال بر تقاضای مسکو برای پرداخت از طریق روبل نیز متعهد بود. اشاره شرکت یونیپر به پیشنهاد روسیه برای پرداخت هزینه‌ها به یورو و دلار به حساب‌های ویژه‌ای در گازپروم بانک است و بانک نیز یورو و دلارها را به روبل تبدیل کرده و تحویل شرکت می‌دهد. یونیپر همچنین گفت که این شرکت در مورد این موضوع، در ارتباط و همکاری نزدیک با دولت آلمان است و به این ترتیب، سیگنالی روشن به بازار درباره حمایت دولت آلمان به عنوان رهبر اتحادیه اروپا از موضع خود مخابره کرد. پس از این موضع‌گیری یونیپر و انتشار گزارش بلومبرگ درباره انجام پرداخت‌ها به روبل توسط شرکت‌های اروپایی، قیمت گاز بخشی از سود روزانه خود را از دست داد. بهای معاملات آتی گاز شاخص هلند تا ساعت ۱۷ روز چهارشنبه با ۶/ ۵ درصد افزایش نسبت به بهای روز قبل، به ۱۰۹ یورو در هر مگاوات ساعت رسید.
پیروزی برای پوتین در جبهه گازی
از زمانی که پوتین اعلام کرد که کشورهای غیردوست باید با افتتاح حساب در گازپروم بانک، هزینه گاز خود را به روبل پرداخت کرده یا پرداخت‌های خود را با یورو و دلار انجام دهند و سپس آنها در بانک به روبل تبدیل می‌شوند، نگرانی‌ها درباره جدی بودن روس‌ها در تهدید قطع گاز در صورت عدم برآورده شدن خواسته‌های‌شان تشدید شد.
شرکت مشاوره ریستاد انرژی می‌گوید که در حال حاضر تقریبا تمام قراردادهای خرید گاز روسیه به یورو یا دلار آمریکا است؛ اما پرداخت به روبل، به سود اقتصاد روسیه و تقویت پول ملی در دوران تحریم‌ها خواهد بود. مقامات اتحادیه اروپا و سران بسیاری از کشورهای اروپایی بارها گفته‌اند که روسیه نمی‌تواند برخلاف قراردادها به صورت یک‌جانبه آنها را تغییر دهد، اما به نظر می‌رسد لفاظی‌های آنان راه به جایی نبرد و مسکو در عملی کردن تهدیدهایش هیچ تردیدی به دل راه نمی‌دهد.
تاکنون تنها آلمان و مجارستان به صورت علنی و رسمی اعلام کرده‌اند که خریدهای خود را طبق شرایط تعیین شده از سوی روسیه ادامه می‌دهند. اسلواکی نیز گفته که به انجام چنین کاری مایل است. در واقع، اتکای شدید اروپا به گاز روسیه چاره‌ای برای رهبران اروپایی باقی نگذاشته و به نظر می‌رسد آنها مجبور به تن دادن به خواسته‌های کرملین باشند. از همین رو، هفته گذشته کمیسیون اروپا به شرکت‌های واردکننده انرژی در اتحادیه اروپا گفت که برای واردات گاز می‌توانند طبق خواسته پوتین، پرداخت‌های خود را به یورو و دلار در حساب‌های ویژه گازپروم بانک انجام دهند تا روسیه آنها را به روبل تبدیل کند.
همچنین روز چهارشنبه، یک منبع نزدیک به شرکت گازپروم به خبرگزاری بلومبرگ گفته است که تاکنون ۴ خریدار اروپایی طبق درخواست پوتین، هزینه عرضه گاز خود را به روبل پرداخت کرده‌اند. این منبع که هویت وی فاش نشده، به بلومبرگ گفته است که حتی اگر سایر خریداران شرایط کرملین را رد کنند؛ بعید است که گازپروم تا نیمه دوم ماه مه که زمان انجام پرداخت‌های بعدی است، دست به قطع عرضه دیگری بزند. این شخص همچنین گفته که ۱۰ شرکت اروپایی برای برآورده کردن مطالبات روسیه در زمینه پرداخت به روبل، از قبل حساب‌های مورد نیاز را در گازپروم بانک باز کرده‌اند. این منبع اظهار کرده که لهستان و بلغارستان نیز پس از رد مکانیسم پیشنهادی روسیه برای پرداخت روبل که تحریم‌های اتحادیه اروپا نقض نمی‌کنند، با قطع گاز مواجه شدند.
در چنین شرایطی، بسیاری از ناظران معتقدند که اقدام شرکت گازپروم برای قطع گاز لهستان و بلغارستان، پیامی روشن و واضح به دیگر مشتریان اروپایی بوده است تا درباره انجام پرداخت‌های خود از طریق روبل شک و تردیدی به دل راه ندهند. در واقع، مسکو با این اقدام عملا تهدیدها و فشارهای اتحادیه اروپا و ناتو به رهبری آمریکا، درباره تحریم نفت و گاز روسیه را زیرسوال برد و بی‌اثر کرد. اکنون رهبران اروپایی می‌دانند که لفاظی‌های آنها علیه روسیه و پوتین بالاخص در زمینه تجارت گازی، می‌تواند به بروز بحرانی فاجعه‌بار در اروپا منجر شود؛ به همین دلیل، می‌توان انتظار داشت که گزینه تحریم گازی روسیه به عنوان یک طرح جدی، از میان گزینه‌های روی میز اروپایی‌ها علیه پوتین حذف شده باشد. حالا باید دید که فاز بعدی تخاصم و رویارویی اروپا و روسیه در حوزه انرژی به کجا ختم می‌شود؛ هر چند روشن است پوتین و روسیه مرحله اول این جنگ گازی را با پیروزی پشت سر گذاشته‌اند.
