«دنیای اقتصاد» چالش‌ها و فرصتها را برای توسعه صنعت پتروشیمی ایران بررسی کرد
الزام ادغام در زنجیره جهانی
مجتمع پتروشیمی بوشهر در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در عسلویه، ایران 2019 / عکس: بلومبرگ
این مذاکرات، که از فروردین ۱۴۰۴ با میانجیگری عمان آغاز شد، می‌‌‌تواند با لغو محدودیت‌‌‌ها، زمینه‌‌‌ساز جذب ده‌‌‌ها میلیارد دلار سرمایه‌‌‌گذاری خارجی شود و ایران را به یکی از بازیگران اصلی بازار جهانی پتروشیمی تبدیل کند. در صورت موفقیت، ایران قادر خواهد بود روزانه صدهاهزار بشکه نفت را به بازار جهانی بازگرداند و ۳۷میلیون تن ظرفیت پروژههای نیمه‌‌‌تمام پتروشیمی خود را فعال کند. پروژههای ناتمامی که هر ساله وعده تکمیل تعدادی از آنها داده می‌‌‌شود. هر تحول عظیمی نیازمند تغییر رویکردهای سنتی، بهره‌‌‌گیری از نوآوری و ادغام صنعت پتروشیمی ایران در زنجیره ارزش جهانی است.
چشم‌‌‌انداز کوتاه‌‌‌مدت
افزایش صادرات محصولات پتروشیمی نه‌‌‌تنها درآمد ارزی کشور را تقویت می‌‌‌کند، بلکه امکان تامین مالی پروژههای عظیم پتروشیمی را نیز فراهم می‌‌‌آورد. در حال حاضر، حداقل ۷۷ پروژه ناتمام در سامانه صبا وجود دارد که در انتظار سرمایه‌‌‌های جدید برای تکمیل هستند. بخش عمده این پروژهها در مناطق عسلویه و کنگان، با ظرفیت تولید سالانه ۳۷ میلیون تن، چشم انتظار سرمایه‌‌‌گذاری هستند. این پروژهها که عمدتا به دلیل تحریم‌‌‌های اقتصادی متوقف شده‌‌‌اند، می‌‌‌توانند با همکاری شرکت‌‌‌های بین‌‌‌المللی به سرعت عملیاتی شوند.
بازتعریف نقشه انرژی
صنعت پتروشیمی خاورمیانه در حال گذار از یک صادرکننده صرف نفت به یک هاب جهانی تولید مواد شیمیایی است. عربستان سعودی و امارات متحده عربی، به‌‌‌عنوان دو رقیب اصلی ایران در منطقه، با سرمایه‌‌‌گذاری‌‌‌های کلان در پروژههای نوآورانه، استانداردهای جدیدی را تعریف کرده‌‌‌اند. پروژه «COTC» عربستان با سرمایه‌‌‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری، که هدف آن تبدیل مستقیم نفت خام به مواد شیمیایی است، نمونه‌‌‌ای از این تحولات است. این پروژه که با همکاری شرکت «سابیک» و «آرامکو» اجرا می‌‌‌شود، ظرفیت تولید سالانه ۹ میلیون تن مواد شیمیایی را دارد و حاشیه سود آن به ۳۵درصد می‌‌‌رسد.
امارات نیز با پروژه « Borouge ۴» و ادغام ۱۳.۶ میلیارد دلاری شرکت‌‌‌های « Borouge» و Borealis»»، جایگاه خود را در بازار جهانی تقویت کرده است. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۴ اتحادیه پتروشیمی خلیج فارس(GPCA)، ظرفیت تولید کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به ۱۵۶.۲میلیون تن رسیده و سرمایه‌‌‌گذاری در پروژههای جدید با رشد ۶۳درصدی به ۶.۸میلیارد دلار افزایش یافته است. با این حال، کاهش ۲۰.۴درصدی درآمد صنعت پتروشیمی این منطقه در سال ۲۰۲۳ (به ۸۵.۸ میلیارد دلار) نشان‌‌‌دهنده چالش‌‌‌های ناشی از نوسانات قیمت جهانی است. اما بخش «مواد شیمیایی پایه» با رشد ۲۰.۴درصدی درآمد، همچنان نقطه قوت این صنعت باقی مانده است.
مزیت‌‌‌های ساختاری خاورمیانه، از جمله دسترسی به اتان ارزان قیمت، زیرساخت‌‌‌های لجستیکی پیشرفته و نزدیکی به بازارهای پرتقاضای آسیایی و آفریقایی، این منطقه را در موقعیتی ممتاز قرار داده است. عربستان با «استراتژی ۲۰۳۰» و جذب شرکای بین‌‌‌المللی مانند «لیوندلبازل»، توانسته بهره‌‌‌وری پروژههای خود را به‌‌‌طور قابل‌‌‌توجهی افزایش دهد. در مقابل، ایران با سهم ۱.۵درصدی از بازار جهانی پتروشیمی، همچنان در دام مدل سنتی مبتنی بر خوراک ارزان گرفتار است.
عقبگرد قاره سبز
در حالی که خاورمیانه در حال اوج‌‌‌گیری است، صنعت پتروشیمی اروپا با بحران مواجه شده است. نرخ بهره‌‌‌برداری واحدهای پتروشیمی اروپا به ۸۱ درصد کاهش یافته و تعطیلی واحدهای بزرگ مانند «گراونشون» اکسون‌‌‌موبیل در فرانسه، توقف تولید «داو» در آلمان و بازنگری دارایی‌‌‌های «شل» نشان‌‌‌دهنده عمق این مشکلات است. هزینه‌‌‌های بالای انرژی (تا ۸۰ دلار به ازای هر MMBtu گاز)، رکود اقتصادی و فشارهای زیست‌‌‌محیطی، اروپا را مجبور به عقب نشینی کرده است. این وضعیت، فرصتی طلایی برای خاورمیانه و ایران فراهم می‌‌‌کند تا با جذب سرمایه‌‌‌گذاری‌‌‌های خارجی، خلأ ناشی از کاهش تولید اروپا را پر کند.
مزیت‌‌‌های ایران در صنعت پتروشیمی
ایران با در اختیار داشتن دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان (حدود ۳۴تریلیون مترمکعب) و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، پتانسیل تبدیل شدن به یکی از قدرت‌‌‌های بزرگ پتروشیمی را دارد. مناطق عسلویه و ماهشهر، به‌‌‌عنوان دو قطب اصلی این صنعت، زیرساخت‌‌‌هایی دارند که در صورت سرمایه‌‌‌گذاری هدفمند، می‌‌‌توانند ظرفیت تولید را به بیش از ۱۰۰ میلیون تن در سال برسانند. البته بهره‌‌‌برداری از این ظرفیت‌‌‌ها بدون رفع تحریم‌‌‌ها و اجرای اصلاحات ساختاری ممکن نیست.
قیمت گاز طبیعی در داخل کشور به‌‌‌مراتب پایین‌‌‌تر از رقبای منطقه‌‌‌ای است و همین موضوع، در کنار نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌‌‌های موجود، می‌‌‌تواند هزینه تولید را کاهش دهد. اما تکیه صرف بر خوراک ارزان کافی نیست. حرکت به‌‌‌سمت تنوع محصول، به‌‌‌کارگیری فناوری‌‌‌های نوین و توسعه زنجیره ارزش، از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار گیرد.
برای استفاده از این فرصت تاریخی، اصلاحات در چند حوزه ضروری به نظر می‌‌‌رسد. جذب سرمایه‌‌‌گذاری خارجی، به‌‌‌ویژه پس از رفع تحریم‌‌‌ها، می‌‌‌تواند گره بسیاری از پروژههای نیمه‌‌‌تمام را باز کند. مدل‌‌‌هایی مانند قرارداد ساخت-بهره‌‌‌برداری-انتقال (BOT) نیز می‌‌‌توانند به کاهش ریسک برای شرکای خارجی کمک کنند. همچنین، بهره‌‌‌گیری از کراکرهای دوگانه با قابلیت استفاده از خوراک مایع و گاز، به افزایش انعطاف‌‌‌پذیری تولید کمک می‌‌‌کند.
در بخش تامین مالی، ابزارهایی مانند انتشار اوراق سبز برای پروژههای پایدار می‌‌‌تواند منابع مورد نیاز را از بازارهای بین‌‌‌المللی تامین کند. از سوی دیگر، همکاری‌‌‌های منطقه‌‌‌ای با شرکت‌‌‌هایی چون سابیک یا قطر پترولیوم، می‌‌‌تواند مسیر انتقال فناوری و افزایش رقابت‌‌‌پذیری را هموار سازد. حرکت به‌‌‌سمت دیجیتالی‌‌‌سازی زنجیره ارزش، با بهره‌‌‌گیری از هوش مصنوعی و اینترنت اشیا در مدیریت تولید و لجستیک، نیز به افزایش بهره‌‌‌وری خواهد انجامید.
تمرکز بر تولید محصولات خاص، به‌‌‌ویژه پلیمرهای پیشرفته برای بازارهای آسیایی مانند چین و هند، از دیگر فرصت‌‌‌هایی است که می‌‌‌تواند سودآوری ایران را به سطح بالاتری برساند.
با وجود این فرصتها، چالش‌‌‌های متعددی نیز پیش روی صنعت پتروشیمی ایران قرار دارد. رقابت شدید در منطقه، نوسانات قیمت جهانی، بی‌‌‌ثباتی‌‌‌های سیاسی و نبود زیرساخت‌‌‌های پیشرفته صادراتی از جمله موانعی هستند که باید برای عبور از آنها برنامه‌های دقیق تدوین شود. همچنین، قوانین پیچیده و ناکارآمد داخلی، روند جذب سرمایه‌‌‌گذاری را با دشواری همراه کرده است. بدون اصلاح این موانع، خطر از دست رفتن دوباره فرصتها وجود دارد.
در حالی که صنعت پتروشیمی خاورمیانه وارد مرحله‌‌‌ای تازه شده، ایران در موقعیتی منحصربه‌‌‌فرد قرار دارد تا به این رنسانس بپیوندد. با بهره‌‌‌گیری از ذخایر عظیم گازی، موقعیت جغرافیایی مناسب و ظرفیت بالای تولید، ایران می‌‌‌تواند به یکی از بازیگران اصلی پتروشیمی جهان تبدیل شود. اما دستیابی به این هدف، تنها از مسیر رفع تحریم‌‌‌ها، اصلاحات ساختاری و اتخاذ راهبردهای هوشمندانه امکان‌‌‌پذیر خواهد بود.
