مقصد مدرن توریست خارجی در ایران اسیر خودتحریمی شد؛ سه مانع مقابل روستاها
بازمانده بزرگ روستاهای توریستی جهان
گروه ۲۰ با مشارکت سازمان جهانی گردشگری در دومین رویداد جانبی گردشگری خود پس از همه‌گیری کرونا، تمرکز خود را بر گردشگری روستایی، توانمندسازی جامعه محلی و کاهش فقر گذاشتند. این توجه به گردشگری روستایی پس از تغییر سبک سفرها در جهان بعد از همه‌گیری اتفاق افتاد که حتی سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۲۱، برنامه گردشگری برای توسعه روستایی را راه‌اندازی کرد و ابتکار بهترین روستاهای توریستی را به اشتراک گذاشته است.
این رویداد جانبی، فرصتی را برای برجسته کردن فرصت‌های گردشگری روستایی، رفتارهای جدید مصرف‌کننده و افزایش علاقه به مقاصد جدید فراهم می‌کند. در این نشست همچنین چالش‌های اصلی پیش روی این بخش، به‌ویژه در رابطه با زیرساخت‌های دیجیتال و غیردیجیتال، توانمندسازی جوامع محلی و توسعه مهارت‌ها بررسی شد. یافته‌های ارائه شده نتیجه تجزیه و تحلیل بیش از ۲۰۰ نامزدی توسط روستاها از سراسر جهان برای ابتکار بهترین روستاهای گردشگری و همچنین اولویت‌ها و سیاست‌های کشورهای عضو UNWTO بود.
نمایندگانی از اندونزی، اسپانیا، ایتالیا و ژاپن به UNWTO، برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، سازمان بین‌المللی کار و شبکه زنان جنوب آسیا (SWAN) پیوستند تا در مورد اینکه چگونه سیاست گردشگری می‌تواند از سهم گردشگری در توسعه روستایی حمایت کند، به گفت‌وگو بپردازند. شرکت‌کنندگان تاکید کردند که پایداری گردشگری در مناطق روستایی در گرو یک استراتژی با برنامه‌ریزی جامع است که بر اساس رویکرد مشارکتی چند اقدامی و چندجانبه اتخاذ و اجرا می‌شود. علاوه بر این، خاطرنشان شد که گردشگری روستایی نیازمند حمایت دولت‌های منطقه‌ای و محلی، بخش خصوصی، انجمن‌های صنعتی، جامعه مدنی، جوامع و گردشگران است.
در سال ۲۰۲۱، وزارت گردشگری هند با شناخت ظرفیت‌های عظیم گردشگری روستایی در کشور، استراتژی ملی و نقشه راه توسعه گردشگری روستایی را تدوین کرد. با بازتاب این موضوع، این رویداد شامل موارد گردشگری روستایی از هند، از جمله نمونه‌هایی از گردشگری نجوم، اقامت در خانه و توانمندسازی زنان و همچنین دهکده هندی منتخب سازمان جهانی گردشگری برای پیوستن به برنامه ارتقای بهترین روستاهای گردشگری بود.
با بررسی این رویداد می‌توان به جایگاه و اهمیتی که جهان برای گردشگری روستایی قائل است، دست یافت. همچنین انتخاب بهترین روستاهای گردشگری که از سال ۲۰۲۲ آغاز شد بر اهمیت آن افزود. تا جایی که کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای پیشرو و توسعه یافته در اقتصادهای برتر، جهان را به رقابت با یکدیگر در جهت معرفی روستاها و آماده‌سازی آن در آینده واداشته است. با نگاهی به فهرست برترین روستاهای جهان طی دو سال گذشته، آنچه بیش از هر چیزی چشمگیر بوده این است که بیشترین میزان روستاهای منتخب به کشورهای گروه ۲۰ تعلق دارند و این حاکی از اهمیت کشورهای پیشرو و تغییر جهت به گردشگری روستایی و کشاورزی است.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد» عمده دلیل توجه به گردشگری روستایی را باید در آن دانست که در بسیاری از مناطق روستایی، بازده اقتصادی حاصل از کشاورزی درحال کاهش است و در عین حال، شیوه‌های سنتی زندگی در معرض تهدید تغییرات آب و هوایی قرار دارند، بنابراین گردشگری به عنوان یکی از منابع اصلی درآمد مردم ساکن روستا در جهان محسوب می‌شود، زیرا منجر به حفظ میراث فرهنگی و سنت‌های خاص روستایی و همچنین حفاظت از زیستگاه‌ها و گونه‌های در معرض خطر می‌شود. فناوری‌های جدید، نوآوری و کارآفرینی، علاقه روزافزون گردشگران برای تجربه‌های جدید در طبیعت، فرهنگ و محصولات محلی و همچنین دسترسی آسان‌تر و سریع‌تر به مناطق روستایی دریچه‌های جدید را برای توسعه گردشگری روستایی فراهم آورده است.
استفاده از گردشگری برای پیشبرد توسعه روستایی منجر به دستیابی اهداف توسعه پایدار همچون عدم فقر، برابری جنسیتی، شغل مناسب و رشد اقتصادی، افزایش شهرها و جوامع پایدار، تولید مسوولانه در مصرف و مشارکت می‌شود. بحران کرونا فرصتی را برای بخش گردشگری فراهم کرده تا سرمایه‌گذاری‌ها تمرکز خود را بر توانمندسازی و تعامل جوامع محلی و حفظ منابع طبیعی و فرهنگی قرار دهد. همچنین استفاده از گردشگری به عنوان محرکی برای توسعه روستایی، جامعه جهانی را در مسیر دستیابی به اهداف توسعه پایدار سال ۲۰۳۰ قرار خواهد داد. سیاست‌ها و برنامه‌های ملی مکزیک با عنوان «مناطق جادویی» یکی از نمونه‌های بهره‌مندی جوامع روستایی از گردشگری به‌شمار می‌رود. در این راستا دولت‌ها موظفند زیرساخت‌های لازم را برای تامین رفاه جوامع روستایی ایجاد کرده و شرایط ورود گردشگران به مناطق روستایی و آموزش را جهت توسعه روستایی فراهم کنند.
اهمیت این موضوع تا آنجا پیش رفت که پس از سازمان جهانی گردشگری، سازمان بین‌المللی غذا و کشاورزی(فائو) نیز بر رونق اقتصادی روستاها در بخش غذا و کشاورزی متمرکز شد، چرا که در حال حاضر غذا و کشاورزی یکی از مهم‌ترین مسائل و چالش‌های جهان است که بحران‌هایی همچون کمبود آب ناشی از تغییرات اقلیمی، افزایش مهاجرت‌ها از روستاها به شهرها، فقر گسترده در مناطق روستایی و نبود اشتغال به‌شدت این بخش را در معرض تهدید قرار داده است. بنابراین، بازیابی بازار توریسم از سال ۲۰۲۰، به سمت گردشگری روستایی و کشاورزی سوق داده شد، زیرا باتوجه به تغییر سبک سفر گردشگران در سراسر جهان، بهبود تدریجی این بخش و رسیدن به پایداری بیش از هرچیزی از طریق توسعه گردشگری روستایی تحقق یافت.
بازماندن ایران از توسعه گردشگری روستایی
باتوجه به اهمیت توسعه گردشگری روستایی و کشاورزی و توجه کشورهای جهان به این موضوع که حتی در جهت دستیابی به ثبت روستاها در سطح جهانی به رقابت با یکدیگر پرداخته‌اند، ایران با وجود بیش از ۳۷هزار روستای فعال نه تنها سهمی از این رقابت نداشته، بلکه در سال ۲۰۲۳ در این رقابت شرکت هم نکرد. طرح روستاگردی سال‌ها در کشور مطرح است و در این زمینه چندین روستا توانستند به موفقیت‌های چشمگیری در معرفی، جذب گردشگر و کسب درآمد و رونق اقتصادی دست یابند. ماسوله، ابیانه، پالنگان، روستاهایی در سیستان و بلوچستان، اصفهان و... حتی به شهرت جهانی رسیدند. با این وجود، اثری از این روستاها در لیست بهترین روستاهای جهان وجود ندارد. این در حالی است که در میان روستاهای برتر، کشورهایی همچون اتیوپی، مراکش، کنیا، عربستان، عمان و لبنان در کنار کشورهای گردشگرپذیری چون اسپانیا، ایتالیا، سوئیس، ترکیه، پرتغال، روسیه، چین، یونان و... به چشم می‌خورند.
اگرچه در سال ۲۰۲۲ سه روستای برندیق، خرانق و لارک از ایران نیز شرکت کردند، اما حتی در لیست ۲۰ کشور قابل ارتقا نیز قرار نگرفتند. این ناکامی نیازمند واکاوی و بررسی تهدیدات و آسیب‌شناسی‌های تخصصی دارد که «دنیای اقتصاد» به اختصار مهم‌ترین دلایل آن را بررسی می‌کند. شاید نخستین و مهم‌ترین دلیل را بر بازماندن متولیان از تشخیص درست شرایط و همگام شدن با سطح جهانی دانست که به اهمیت روستاها و کشاورزی در آینده پی نبرده‌اند و مانند گذشته بر «مرکز» متمرکزند و همچنان «پیرامون» در حاشیه قرار دارد. نمونه این امر را می‌توان در صرف معرفی چند شهر گردشگری به جهان دانست که روستاها و شهرهای کوچک هیچ جایگاهی در سفرهای بین‌المللی و بسته‌های سفر گردشگران خارجی ندارند.
از همین‌رو انتخاب شدن روستاهای ایران یا در کل شرکت نکردن در این رقابت، عدم توجه به موضوع برند شدن روستاها است. زیرا عامل اول انتخاب روستاها برای ثبت جهانی شدن، تبدیل شدن به یک برند جهانی است که بهدلیل ایجاد زیرساخت‌های لازم در جهان شناخته شده‌‌اند. این در حالی است که سه روستای ایرانی حتی در ایران نیز چندان شناخته‌شده نیستند. عامل دوم را می‌توان قرار دادن سفر به این روستاها در پکیج سفر به کشورهای هدف برای گردشگران خارجی دانست. آژانس‌‌های مسافرتی بین‌المللی در پکیجهای خود برای مسافران خارجی سفر به این روستاها را نیز قرار می‌دهند.
در حالی که در پکیجهای مسافرتی به ایران، تنها سفر به چند شهر خاص گنجانده می‌شود و روستاها جایگاهی در مقصد گردشگری بازدیدکنندگان خارجی ندارند. نکته‌‌ای که شاید به آن توجه نشده اینکه شاید بهتر بود روستاها یا شهرهای کوچک شناخته‌شده‌‌تری همچون ماسوله، میمند، کندوان، میبد و پالنگان به عنوان روستای گردشگری در سطح جهانی معرفی می‌شدند. اما علاوه بر دلایل عدم‌انتخاب روستاهای ایران، تهدیدهای اساسی و جدی برای این موضوع وجود دارد که نه تنها روستاها را از معرفی به جهان بازمی‌دارد، بلکه حتی احتمال خالی شدن بسیاری از روستاها نیز وجود دارد. روستاهای بدون سکنه طی سالیان گذشته رو به افزایش است که عمده دلیل آن را بیش از هرچیزی باید در بحران آب، مهاجرت جوانان، نبود شغل و امکانات رفاهی حداقلی جست‌وجو کرد. به‌طوری‌که حتی در استان گیلان به عنوان یکی از بهترین مناطق کشور جهت اسکان و زندگی از جهت اقلیمی، شرایط زندگی و امکانات، بیش از ۳۰۰روستا خالی از سکنه هستند و این یعنی اوضاع برای دیگر روستاها در استان‌های گرمسیری به مراتب بدتر است.
در حالی‌که اگر دولت تمرکز خود را بر توسعه روستاها در عمل می‌گذاشت، مهاجرت‌ها معکوس شده و جوانان پس از تحصیل به روستاها بازگشته و به کشاورزی و گردشگری و توسعه جامعه محلی به‌صورت علمی مشغول می‌شدند. دو روستای رجال‌المع در عربستان و مسفاه‌العبریین در عمان که در لیست بهترین روستاهای گردشگری قرار گرفتند کمتر از ۱۰سال پیش در آستانه نابودی کامل قرار داشتند، اما توجه ناگهانی چند گردشگر منجر به توجه دولت‌ها و بخش خصوصی به این مناطق شد و طی یک دوره ۱۰ ساله اقدام به بازسازی و احیای این روستاها کردند و توانستند در سال ۲۰۲۲ به بهترین روستاهای جهان بدل شوند. این در حالی است که در ایران نه تنها روستاهای نابود شده احیا و بازسازی نمی‌شوند، حتی روستاهای فعال نیز از دایره توجه دولت خارج شده و کشاورزی بیش از هر زمان دیگری در معرض خطر قرار گرفته است. در کنار این چالش‌های ساختاری، نبود تعطیلات کافی، عامل مهمی در نادیده گرفته شدن روستاها به عنوان یک مقصد اصلی سفر از سوی گردشگران شده است و در تعطیلات مناسبتی بهدلیل هجوم به چند مقصد سنتی، مقاصد جدید فرصتی جهت معرفی پیدا نکرده‌اند.
این در حالی است که با یک تعطیلات آخر هفته دو تا سه روزه، روستاها فرصت مناسبی برای جذب گردشگر از سراسر ایران را به دست خواهند آورد تا برای تبدیل شدن به یک برند ملی و بین‌المللی تلاش کنند. اگرچه دولت درصدد تصویب تعطیلات آخر هفته دو روزه برای کارکنان دولت است، اما این موضوع نه تنها کمکی به توسعه گردشگری روستایی نخواهد کرد، حتی می‌تواند خطری جدی برای جوامع محلی و بخش خصوصی محسوب شود. زیرا در درجه اول، تنها ۱۵ درصد از جمعیت شاغل در کشور به بخش دولتی اختصاص دارند و ۸۵درصد از تعطیلات آخر هفته دو روزه محروم خواهند بود. تهدید دوم و مهم در این است که کارکنان دولت از هتل‌ها و مراکز اقامتی و تفریحی دولتی برخوردارند و قطعا هزینه بیشتری برای ورود به روستاها و استفاده از خدمات جامعه محلی پرداخت نخواهند کرد و عملا بازار گردشگری در انحصار دولت قرار خواهد گرفت.
از این رو، به‌جای معرفی روستاها و مراکز بومی، شاهد هتل‌سازی دولتی و معرفی مناطق مورد نظر دولت خواهیم بود. چنان‌که این موضوع را می‌توان در جزیره کیش مشاهده کرد که تمام تلاش دولت صرف تبدیل کردن کیش به برند اول گردشگری کشور است. در این راستا دولت سرمایه‌گذاری عظیمی در جهت زیرساخت‌ها و هتل‌سازی در این جزیره انجام داده و عملا روستاها را نه تنها در حاشیه بلکه در حال حذف کردن از مقصد سفر قرار داده است.
