تیغه آهن باریک و بلند با صفحه مدور و بزرگ‌تر در انتهای تیغه خاتمه می‌یافت که دور این قاب را با سر اژدها می‌آراستند. این علم‌ها روی دسته چوبی یا فلزی قرار گرفته و پیشاپیش دسته‌ها حمل می‌شده است.  شکل بسیاری از سر علم‌ها به‌صورت درختی بوده که سرهای اژدها از آن بیرون آمده است. این سرعلم‌ها یادآور درخت مقدس (درخت زندگی) ایران باستان است که هنرمندان مسلمان، از جوهر معنایی آن در جهت معنا دادن به فاجعه کربلا که به بیانی حمله یزیدیان (اژدها) به شجره نبوت (درخت مقدس) است، بهره برده‌اند. اژدها (مار) در فرهنگ باستان، نماد اهریمن، برای سلطه بر درخت زندگی، ابتدا درصدد حمله به آب است تا آن را به آفت شوری و بدمزگی آمیخته و سبب خشکسالی در زمین شود و بر درخت زندگی تسلط پیدا کند.

در دوران زند و قاجار تزئینات دیگری نیز به علم اضافه شد. علم به‌عنوان نماد عزاداری زمانی‌که از دوردست یا از میان جمعیت پیدا می‌شود، گنبد و مناره‌های مقبره امام حسین (ع) را تداعی می‌کند. فرم‌های اصلی علم را تیغ می‌گویند که از جنس فنر (فلز فولادی) است؛ اما اجزای دیگر علم از جنس برنج و ورشو است. طلا و نقره نیز گاهی در نقوش علم کاربرد داشته‌اند، به‌خصوص امروزه که روی تیغ‌ها را طلاکوب یا نقره‌کوب می‌کنند یا تکه‌هایی از طلا یا برنج را قلم‌زنی کرده و به‌صورت مشبک درمی‌آورند و به تیغ‌ها متصل می‌کنند. پرنده و حیوانات علم نیز از ورق آهن آب داده یا برنج آب داده ساخته می‌شوند.

در گذشته علم‌ها یک زبانه داشتند و تزئیناتی به آن متصل می‌کردند؛ ولی به تدریج تعداد تیغ‌ها زیاد شد و به شکل امروزی رسید. تعداد تیغ‌ها بستگی به سفارش‌دهنده علم دارد. گاهی از بچه تیغ استفاده می‌شود که حالت دو طفلان مسلم را دارد. علم «پنج تیغ» نیز به نیت پنج‌تن ساخته می‌شود. معمولا تعداد تیغ‌ها باید فرد باشد؛ زیرا ما دوازده امامی هستیم و یکی از امامان ما غایب است و به همین دلیل یک تیغه کم می‌گذارند. روی تیغ‌ها معمولا آیاتی از قرآن و ان‌یکاد، قسمتی از زیارت عاشورا و همچنین اسامی ائمه نوشته می‌شود.

 

منبع: مروارید لطیف‌زاده، بررسی نقش فلز در اشیای ویژه عاشورا، فصلنامه هنر، ۱۳۸۸

اخبار مرتبط