عهدنامه گلستان، پیروزی روس‌ها
در این گزارش با مراجعه به کتاب‌های تاریخی پیامدهای مختلف این عهدنامه را بررسی می‌کنیم. زنده‌یاد علی‌اصغر شمیم در کتاب «ایران در دوره سلطنت قاجار» بخشی را به عهدنامه گلستان و مفاد آن اختصاص داده است. وی درباره این عهدنامه می‌نویسد: «مفاد عهدنامه گلستان به جز قسمتی که مربوط به انتزاع قسمتی از قفقازیه از خاک ایران است، بعدها از طرف حکومت شوروی سوسیالیستی روسیه لغو شد. فصل سوم و چهارم این عهدنامه به این شرح است: فصل سوم- پادشاه ایران برای ابراز دوستی و وفاق نسبت به امپراتور روسیه تمامی ولایات قراباغ و گنجه و خانات موشکی و شیروان و قبه و دربند و باکو و هرجا از ولایات طالش را که بالفعل در تصرف دولت روسیه است و تمامی داغستان و گرجستان را تا دریای خزر مخصوص و متعلق به دولت امپراتوری روسیه می‌داند.
فصل چهارم- امپراتور روسیه برای ابراز و اظهار دوستی به پادشاه ایران و برای اثبات ایمنی از طرف خود و ولیعهدان عظام اقرار می‌کنند که هر یک از فرزندان پادشاه ایران که به ولیعهدی معین می‌شود، هرگاه محتاج به اعانت و امداد دولت روسیه باشد، مضایقه نکند تا از خارج کسی نتواند در مملکت ایران دخل و تصرف کند و اگر در امور داخلی مابین شاهزادگان منازعاتی دست دهد دولت روسیه را در آن میانه کاری نیست مگر آنکه پادشاه وقت خواهش نماید. عهدنامه گلستان به عملیات جنگی ایران و روسیه در قفقازیه خاتمه بخشید. آن سرزمین در مدت ۱۰ سال جنگ و زد و خورد به وضع ناهنجاری دچار شده بود و طول مدت جنگ مردم قفقازیه را به ستوه آورده و حتی مسلمانان طرفدار ایران نیز مایل بودند که هر چه زودتر به آن خونریزی خاتمه داده شود. تعصب و هواخواهی مردم قفقازیه از میان رفته بود و خواه و ناخواه به حکومت و سلطه یکی از دو دولت راضی شده بودند.
به همین جهت عهدنامه گلستان برای مردم قفقازیه به منزله مژده بزرگی بود که همه را خشنود ساخت ولی این عهدنامه که در شرایط نامناسب از طرف دولت زورمند روسیه تزاری بر ایران تحمیل شد، تکلیف سرحدات دو دولت را به‌طور قطعی تعیین نکرده بود و باید نمایندگان دو دولت در سرحدات اجتماع کنند و مرزها را معین نمایند. بنابراین ممکن بود بر اثر بروز اختلاف‌نظر بین نمایندگان، مجددا آتش جنگ میان دو دولت روشن شود و بار دیگر مردم قفقازیه را دچار رعب و وحشت و اضطراب نماید.» عبدالرضا هوشنگ مهدوی در کتاب «تاریخ روابط خارجی ایران» معتقد است، اولین پیامد ناشی از عهدنامه گلستان مصیبت بار بود و اهداف روسیه را که از مدت‌ها قبل طرح آن را ریخته محقق می‌کرد و آن چیزی نبود غیر از از دست رفتن سرزمین زرخیز و پرجمعیت قفقازیه جنوبی، گرجستان و ارمنستان. به این ترتیب که ایران تعهد کرد جمیع ولایاتی را که تا آن تاریخ روس‌ها ضبط کرده بودند و در تصرف آنان درآمده بود ملک ایشان بشناسد.
به این ترتیب گرجستان و داغستان و ولایات ساحلی دریای سیاه، باکو، دربند، قراباغ، گنجه و خانات موشکی و شیروان، قبه، موقان و قسمت علیای طالش از خاک ایران جدا شده و ضمیمه روسیه شد. در حقیقت روس‌ها نواحی بین مصب رودخانه ترک و کور را اشغال کردند. غلامرضا طباطبایی‌مجد، مولف «معاهدات و قراردادهای تاریخی دوره قاجاریه» نیز بیان می‌کند که این عهدنامه دارای ابهاماتی بود به این معنی که خط مرزی ایران و روسیه که حالا تغییرات ارضی در آن صورت گرفته بود، مشخص نبود و این مشکلاتی را برای مراتع عشایر آن قسمت از سرحدات به بار می‌آورد. به خصوص در قسمت طالش، چون هر دو دولت قسمتی از طالش را در اختیار داشتند. به عقیده طباطبایی می‌توان گفت که مبهم گذاشتن اراضی سرحدی از عدم رضایت هر دو دولت ایران و روسیه خبر می‌داد. روس‌ها به خیال اینکه بعدها بهانه‌ای برای تصرف تمام طالش داشته باشند و ایران که به این وسیله بتواند خاک از دست رفته خود را استرداد نماید. در واقع عدم وضوح خطوط سرحدی بین این دو کشور به هر دو دولت اجازه می‌داد که در موقع لزوم ابتکار عمل را به دست گرفته و به خاک دیگری تجاوز کنند.
پیامدهای اقتصادی یک عهدنامه
نیکی آر. کدی در «ایران در دوره قاجار و برآمدن رضاخان» پیامدهای اقتصادی عهدنامه گلستان را مورد توجه قرار می‌دهد. به عقیده او از لحاظ اقتصادی از دست رفتن سرزمین زرخیز و پرجمعیتی مانند قفقازیه خود به خود شرایط جبران ناپذیری را برای دولت ایران به همراه می‌آورد. «بخش‌های تجارتی و اقتصادی عهدنامه گلستان که شامل مواد ۸و۹و۱۰ است، قسمت‌های مهمی از این عهدنامه به شمار می‌رود. طبق این مواد تسهیلات زیادی برای بازرگانان روسی در ایران مهیا شد و زمینه‌های اقتصاد روسیه در ایران فراهم شد. البته از منظر داخلی نیز جنگ‌های ۱۰ ساله ایران و روس پیامد اقتصادی دیگری به همراه داشت که تا مدت‌ها بعد نیز ادامه یافت و آن بالا بردن مالیات‌های زمین به منظور تامین هزینه‌های جنگ بود که نقدینگی سریع به همراه آورد اما حکمرانان و دیگران را به اجحاف و اخاذی هر چه بیشتر از قلمرو تحت مسوولیتشان تشویق کرد.»
ارسال نظر