کلیسای وانک و مدارای دینی در ایران

کلیسا‌های ایران که از دوران قدیم بازمانده‌اند، فارغ از جلوه زیبای هنر معماری ایرانی، دارای پیام مهمی هستند. آزادی دینی که همواره بخش جدایی‌ناپذیر سیاست حاکمان قدیم ایران بوده است. کافی است فرمان‌های صادر شده از سوی شاه‌طهماسب، شاه‌عباس، شاه‌سلیمان، نادرشاه، کریم‌خان، فتحعلی‌شاه، ناصرالدین‌شاه و امیرکبیر و حتی شاه‌سلطان‌حسین را بنگرید که چگونه بر آزادی دینی و حق تجارت مسیحیان و به‌ویژه ارامنه تاکید داشته‌اند. آن‌هم در زمانه‌ای که در اروپای سده شانزدهم کمترین نشانی از آزادی ادیان برای مسلمانان و کلیمیان و حتی فرقه‌های دیگر مسیحی در کشورهایی چون ایتالیا، اسپانیا، پرتغال و هلند وجود نداشت. تاریخ اروپا در آن سال‌ها آکنده از سختی‌ها و کشتار دگراندیشان دینی است. درحالی‌که آزار و سختگیری نسبت به اقلیت‌های دینی در ایران آن سال‌ها اگر هم بوده در قیاس با کشورهای اروپایی بسیارمحدودتر بوده است.

اهمیت تاجران ارمنی را می‌توان در فرمان پادشاهان درخصوص آنها در موزه کلیسای وانک دید: «از تجار ارمنی حقوق گمرکی اضافه مطالبه نشود.» (فرمان نادر شاه افشار در سال ۱۱۵۴ه. ق)، «به اختلافات بازرگانان ارمنی بدون واسط وکلا رسیدگی شود.» (فرمان شاه‌سلطان حسین در سال ۱۱۱۹ ه. ق) «خواجه» که با نام برخی از ثروتمندان و تاجران ارمنی چون خواجه نظر، خواجه پطروس و... همراه شده در اصل واژه‌ای فارسی است که در ادبیات و متون ارمنی راه یافته و با دادن سمت کلانتر آنها را به عرصه سیاست هم وارد کرده است. در عصر صفوی کلانتر یکی از بالاترین مقامات سیاسی بود که چند تن از تجار ارامنه این نام را گرفتند و شاه‌عباس بزرگ از آنها در مناسبات سیاسی و اقتصادی خود با کشورهای اروپایی استفاده می‌کرد؛ زیرا این تاجران در سفرها صرفه‌جویی می‌کردند و با اروپاییان هم‌کیش بودند و برخی زبان‌های اروپایی را به نیکی می‌دانستند. هیات‌ها و سفیران هم وقتی به ایران می‌آمدند در منزل تاجران ارمنی با ظروف و وسایل گران‌قیمت پذیرایی می‌شدند.به شهادت مورخان اروپایی ایران عهد صفوی با وجود برخی سیاست‌های ویژه دینی و مذهبی که ریشه در کشورداری داشت، سیاست بسیار متساهلانه‌ای در امور دینی در مقایسه با تمامی کشور‌های اروپایی وحتی عثمانی داشت.