روابط خارجی ایران در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه
۱- علل پیدایش نخستین جنگ‌های میان ایران و روس
از نظر تاریخی، گرجستان سرزمینی است که از دو قرن پیش همواره جنگ میان ایران و همسایگان شمالی، روسیه و عثمانی قرار داشت. این سرزمین با هوای معتدل و خاک حاصلخیز خود در دامنه کوه‌های قفقاز و در ساحل دریای سیاه واقع است. مردم آن آریایی و از تیره گرج هستند که در طول تاریخ، پیوسته جانب پادشاهان و حکومت‌های ایرانی را در جنگ‌ها رعایت می‌کرده‌اند. در گرجستان سلسله امیرانی حکومت داشتند که به ایران خراج می‌پرداختند و مطیع ایران بودند. پطرکبیر تزار روسیه تصمیم گرفت متصرفات عثمانی را به دست آورد و بر نواحی ایران از جمله گرجستان مسلط شود، و چون خود نتوانست به این اهداف برسد به جانشینانش مورد را وصیت کرد. پطر کبیر در ۲۸ ژانویه ۱۷۲۵ درگذشت. اما به مدت ۷۰ سال بعد از او روسیه نتوانست تجاوزی جدی به ایران داشته باشد، و شرایط در زمان زمامداری کاترین دوم و پل اول فراهم شد و در زمان الکساندر اول در حدی به مورد اجرا درآمد.
هراکلیوس حاکم گرجستان به جای تبعیت از ایران به جانب روس‌ها متمایل شد و حمله آقامحمدخان را باعث گردید. در آوریل ۱۷۹۵ (۱۲۰۹هـ ق) آقامحمدخان نامه‌ای به هراکلیوس نوشت و از وی خواست کلیه روابط خود را با روسیه قطع کند و مطیع ایران باشد و مالیات‌های عقب مانده را بپردازد والا به آن منطقه لشکرکشی خواهد کرد. هراکلیوس پاسخ داد فقط از کاترین دوم پیروی می‌کند و خود را تابع دولت ایران نمی‌داند. آقامحمدخان پس از دریافت این جواب با سپاهی در حدود ۶۰ هزار نفر در سه ستون روانه تفلیس پایتخت گرجستان شد و به تمام شهرهای گرجستان، شیروان، داغستان، قره‌باغ و ایروان پایتخت ارمنستان حمله‌ور شد و پس از تصرف وارد تفلیس پایتخت گرجستان شد و یکی از نادرترین قتل‌عام‌های دوران حکومت خود را انجام داد، به این معنی که پس از کشتن هزاران نفر از اهالی تفلیس بیست هزار اسیر گرجی را نیز به ایران فرستاد. کلیساهای شهر را با خاک یکسان کرد تا درس عبرتی برای تجزیه‌طلبان باشد و به این ترتیب سراسر قفقاز به دست ایرانیان افتاد.
کاترین دوم که در فرستادن نیروهای امدادی اهمال کرده بود بار دیگر یک ارتش ۸۰هزار نفری را برای مقابله با خان قاجار فرستاد و ژنرال گودوویچ را که از افسران معروف و لایق بود به فرماندهی قوای خود برگزید، در گیر و دار این برخوردهای نظامی بود که کاترین دوم درگذشت و در نوامبر ۱۷۹۶ (جمادی‌الاول ۱۲۱۱) فرزند او پل اول امپراطور جدید روسیه فورا عملیات را متوقف و دستور بازگشت لشکریان را به روسیه داد. این امر موجب شد تا آقامحمدخان قاجار مجددا همه متصرفات از دست رفته را در سال ۱۲۱۱هـ ق به دست آورد. هراکلیوس حاکم گرجستان در ۱۲ ژانویه ۱۷۹۸ (۲۴ رجب ۱۲۱۲) اندکی پس از قتل آقامحمدخان درگذشت. پسر بزرگ‌تر او گرگین‌خان جای او را گرفت. گرگین خود را دست نشانده روسیه می‌دانست و در سال ۱۷۹۹ (۱۲۱۴هـ ق) یک سال قبل از مرگش قراردادی را در زیر فشار و تهدید روس‌ها با پل اول امپراتور روسیه امضا کرد و طی آن امپراتور روسیه را پادشاه گرجستان شناخته و بازماندگان خودش نیز باید نایب السلطنه گرجستان باشند.
پل اول در ژانویه ۱۸۰۱ (رمضان ۱۲۱۵) طی فرمانی گرجستان را رسما جزو امپراتوری روسیه شناخت و دستور تصرف آن را به ارتش خود داد و دو ماه بعد درگذشت. جانشین او فرزندش الکساندر اول در سپتامبر ۱۸۰۱ (جمادی‌الاول ۱۲۱۶) طی فرمان دیگری گرجستان را به شکل یکی از ایالات روسیه تبدیل کرد و زبان و قوانین و عادات و رسوم روسی را به مردم آن تحمیل کرد و با شدت هرچه تمام‌تر شروع به نابودی سازمان‌های ملی گرجستان نمود و حتی تکلم به زبان گرجی را ممنوع کرد. این تحمیلات وضع مردم را مشکل ساخت به‌خصوص که مرز دقیق و مشخص بین گرجستان و نواحی اطراف آن وجود نداشت. در این زمان ژنرال سیسیانف فرمانده کل ارتش روسیه در قفقاز بود و مرکز ستاد خود را در تفلیس برقرار کرده بود و معتقد بود نواحی که حکم دوازده گرجستان را دارد باید تصرف شود و به این منظور ابتدا باید ایروان تصرف گردد و برای تصرف ایروان باید گنجه را اشغال کند و تصرف گنجه احتیاج به بهانه داشت، جواد خان قاجار حاکم گنجه بود و از طرف ایران منصوب شده بود.
سیسیانف برای یافتن بهانه از حاکم گنجه مطالبات مالیات یک ساله را کرد وی جریان را به دربار ایران اطلاع داد و قبل از اینکه سپاهی از تهران روانه شود الکساندر اول در دسامبر ۱۸۰۳ (۱۲۱۸هـ ق) به ژنرال سیسیانف دستور حمله عمومی به خاک ایران را صادر کرد. قوای روسی بدون زحمت توانستند گنجه را تصرف کرده و به داخل قفقاز پیشروی کنند. به این ترتیب با تصرف گنجه و بعد از اینکه الکساندر اول الحاق کامل گرجستان را به روسیه اعلام کرد، این اقدامات را ایران تعرضی آشکار و خطرناک به متصرفات خود دانست. در ماه مه ۱۸۰۴ (۱۲۱۹ هـ ق) فتحعلی شاه خواست که ارتش روس بی‌درنگ گرجستان و گنجه را تخلیه کند، ولی هنگامی که روس‌ها با آن موافقت نکردند نخستین جنگ میان ایران و روسیه درگرفت و این جنگ بعد از ۱۰ سال با امضای پیمان گلستان در ۱۲ ، ۱۸۱۳ (۲۹ شوال ۱۲۱۸) به پایان رسید.
۲- آغاز روابط ایران و فرانسه
همین که در سال ۱۸۰۳ (۱۲۱۸ هـ ق) شهرهای شمالی ایران در حوزه قفقاز مورد تجاوز ارتش روسیه قرار گرفت. فتحعلی شاه در همین احوال درصدد جلب کمک و مساعدت انگلیس برآمد و به ناچار سفیری به نام محمد نبی‌خان را به هند انگلیس فرستاد و به مفاد قرارداد ۱۸۰۱ اشاره کرد و تذکر داد که دولت انگلستان در این موقع که ایران مورد تعرض قشون روس واقع شده باید به ایران کمک کند. دولت انگلیس که در سال ۱۸۰۵ ضمن ائتلاف ضد ناپلئون با روسیه متحد شده بود و نفعی در کمک به ایران نمی‌دید، مگر اینکه منافع فوق‌العاده‌ای به دست آورد و به این جهت در بمبئی به سفیر ایران بی‌اعتنایی بسیار شد و به او گفتند معاهده انگلیس و ایران برای جلوگیری از خطر ناپلئون بوده و نه از خطر روسیه و شرایط سنگینی را برای کمک به ایران پیشنهاد کردند که قابل تحمل نبود.
