افغانستان مصرفی، افغانستان صادراتی
سد گریشک در ولایت هلمند
این اظهارات گلن فاستر، یکی از مهندسان جوان آمریکایی است که در زمان ظاهرشاه به‌افغانستان آمده بود. گلن فاستر یک دوربین ۱۶ میلی‌متری با خود داشت و در هفت سالی که در افغانستان کار و زندگی می‌کرد، از پروژه‌های مهندسی و زیربنایی افغانستان، فیلم گرفت و مستند ساخت.
در زمان ظاهرشاه، افغانستان به‌لحاظ تولیدات زراعی متکی به‌خود بود که سالانه صادرات میوه‌های خشک و تازه و نباتات طبی را داشت؛ امری که توازن اقتصاد این کشور را ثابت نگه داشته بود.
در طول سلطنت محمد ظاهرشاه، ارزش پول افغانستان ثابت بوده از ۳۴ افغانی هیچ‌گاه بالاتر نرفت. ایجاد سرای صرافی شهزاده در آن زمان مشکلات هزاران تجار و سایر شهروندان را مرتفع کرد. مکانی که تا اکنون محور معاملات پولی افغانستان پنداشته می‌شود.
توسعه کشاورزی، به‌خصوص کشت پنبه‌و غلات، ادامه یافت، تا جایی‌که تنها هلمند یک‌پنجم محصول گندم افغانستان را تولید می‌کرد. دو نیروگاه ۵/ ۱۶ مگاواتی در کنار سد کجکی ساخت. پس از آن به‌کمک مجموعه‌ای از تاسیسات کوچک‌تر کار انتقال برق به‌قندهار و لشکرگاه نیز آغاز شد.
طرح بزرگ بعدی فرودگاه بین‌المللی قندهار بود. این مجموعه در اوایل دهه ۱۹۶۰ و با کمک مالی ۱۵ میلیون دالری «یو اس ای آی دی» ساخته شد. این فرودگاه قرار بود به‌عنوان فرودگاه میان راه برای جلب هواپیماها و مسافرانی که بین اروپا و شرق آسیا در‌تردد بودند، با کراچی و دهلی رقابت کند.
در زمان ظاهرشاه برنامه‌های درازمدت توسعه‌ای به‌راه‌انداخته شد. در افغانستان برنامه‌های توسعه‌ای ۵ ساله و ۲۵ ساله طرح شد که تا دو مرحله به‌خوبی پیش رفت. با وجودی که در مرحله سوم این برنامه‌های دراز مدت با مشکلاتی مالی روبه‌رو شد اما مرحله چهارم نیز با موفقیت به‌پایان رسید.در نتیجه اجرای این برنامه‌های دراز مدت و زیربنایی، افغانستان صاحب شاهراه‌حلقه‌ای، ۱۱سد برق، ۵۲۰۰ موسسه صنایع کوچک و کارخانه شد. از تاسیسات و کارخانه‌های مهم آن‌وقت کارخانه نساجی گلبهار، نساجی بگرامی، نساجی افغان، پشمینه‌بافی، نخ‌تابی کابل، بوت آهو، پشمینه‌بافی قندهار، کود و برق مزارشریف، صابون‌سازی، سیلوها، کارخانه سیمان غوری، سیمان جبل السراج، سیمان هرات، د‌وچرخه‌سازی پامیر، پلاستیک‌سازی‌ها، دستگاه ساختمانی هلمند، کارخانه پایه‌سازی، تصدی جنگلک، کارخانه حجاری بتون، کارخانه حجاری و نجاری، کابل فلز، کارخانه‌های کشمش پاکی، شرکت‌های صادراتی بین‌المللی، کارخانه شکر بغلان، کارخانه جن وپرس مزارشریف، کارخانه روغن‌سازی سپین زر، استخراج زغال‌سنگ وسایر معادن، شرکت صادراتی فرش، قره‌قل و امثال آن است.
در سال ۱۳۴۳ هجری خورشید شاهراه‌های مزارشریف به‌کابل، هرات به‌قندهار و قندهار به‌کابل، همچنان شاهراه هرات به‌اسلام قلعه سرحد ایران و کابل به‌تورخم آغاز به‌کار کرد که در مدت دوسال کار آنها تکمیل شد. در عین حال، تونل ماهیپر و سالنگ از جمله کارهای آن‌زمان می‌باشد.
در زمان ظاهرشاه سدهای برقی زیاد از جمله سدبرق سروبی، سد برقی و آبیاری نغلو و شماری دیگر ایجاد شد. سد برق سروبی در ۲۵ کیلومتری بعد از ادغام دریای کابل و پنجشیر به‌طرف شرق کابل موقعیت دارد. در آن زمان دو توربین در آن نصب شد که هرکدام ۱۱۰۰ کیلو وات برق تولید می‌کرد که به‌طور کل حدود ۲۲۰۰ کیلووات برق تولید می‌شد و مناطق وسیعی را نیز آبیاری می‌کرد.
سد برق و آبیاری نغلو از بندهای دیگر تولید برق در افغانستان بود که کارهای ابتدایی آن در زمان ظاهرشاه آغاز شد. این سد در۷۰ کیلومتری شرق کابل موقعیت دارد که در ابتدا با نصب سه توربین ظرفیت تولید برق آن ۷۶۰۰۰ کیلووات بود که بانصب توربین چهارم ظرفیت تولید برق آن به۹۷۵۰۰ کیلووات می‌رسید. این سد برق با ذخیره مقادیر بزرگ آب و توزیع آن براساس نیازسنجی، بخش بزرگی از مناطق شرق افغانستان را سرسبز و سیرآب نگه داشته بود.
سد برق ماهیپر بالای دریای کابل در سال ۱۳۴۳ خورشیدی در حدود ۵۳ سال پیش آغاز به‌کار کرد که قدرت تولید ۶۰ هزار کیلووات برق را دارا بود. از بندهای دیگر، بند آبیاری و تولید برق تنگی ننگرهار بود که از بزرگ‌ترین بند آبی تولید برق و آبیاری در شرق افغانستان است. این سد با کانال‌کشی‌های بزرگ توانسته بود تمام ولایت ننگرهار را سرسبز کند. از بندهای مهم دیگر برق که در در زمان ظاهرشاه ساخته شد، بند برق و آبیاری کجکی است. این بند روی دریای هلمند ساخته شده و در آن وقت یکی از بزرگ‌ترین بندهای آبگردان خاکی جهان قلمداد می‌شد. این سد در ۱۶۱۱ کیلومتری شهر قندهار قرار دارد و برای آبیاری حدود ۱۸۰۰ کیلومتر‌مربع زمین زراعتی کافی بود. این سد در سال ۱۹۵۳ ساخته شد. بند برق پلخمری با ظرفیت ۴۸۰۰ کیلووات برق، بند آبگردان داله بالای دریایی ارغنداب قندهار، بند آبگردان بغرا بالای دریای هیرمند و پروژه تولیدی وادی هیرمند، بند سراج و پروژه آبیاری بالای دریای کوکچه، بند آبیاری سردی در کندهار، بند برق و آبیاری جبل السراج، دو بند برق یکی در چک وردک (سه توربین و ظرفیت ۳۰۰۰ کیلووات برق) و دیگری در قندوز، بند سلما و کاوه‌گان بالای هریرود در ولایت هرات از جمله بندهای برقی و آبی دیگر می‌باشد که در زمان ظاهرشاه بنیان گذاشته شد. ظاهرشاه کارشناسان خارجی، از جمله مهندسان آمریکایی و متخصصان صنعت ساختمان را استخدام کرده بود تا بعد از پایان جنگ‌جهانی دوم افغانستانی نو را بسازند. افغانستان با روی کار آمدن رژیم طالبان و تشدید جنگ‌های داخلی، خاطرات ناخوشایندی به‌جای گذاشت؛ تا جایی‌که اکثر زیربناهای این کشور ویران شده و از بین رفت.
* اکثر اصطلاحات و واژه‌های این مطلب از دری به فارسی رایج در ایران برگردانده شده‌اند.
