مهدی قلی‌خان هدایت و دوران شش پادشاه
این کتاب به صورت نثر و در سال‌های پایانی عمر هدایت، یعنی ۱۳۲۹ه.ش نوشته شده است و از آن نظر اهمیت فراوانی دارد که آخرین دیدگاه‌های هدایت را درباره مسائل گوناگون به تصویر می‌کشد و تا حدود زیادی دیگر آثار وی را تحت‌الشعاع خویش قرار داده است. نکته مهم‌تر آنکه هدایت در سال‌های پایانی عمرش این کتاب را نوشته و چنان‌که خود اشاره کرده، بدون واهمه و محافظه‌کاری سیاسی، دست به نگارش آن زده است.
هدایت در دیباچه این کتاب می‌نویسد: «غالب نصیحت کرده‌اند که در تاریخ تعصب نباید داشت و حقایق را باید نگاشت، مذهب سیاسی را فدای حق‌شناسی کرد و گفته‌اند زبان سرخ سر سبز می‌دهد بر باد. از من گذشته است؛ عن‌قریب سر و زبانی باقی نخواهد بود. اگر راست بنویسم گروهی بدشان می‌آید و اگر دروغ بنویسم، خودم بدم می‌آید. چه کنم زشت و زیبا، دروغ و راست بسیار نوشته‌اند و همه خوانده می‌شود. ممیز صحیح و سقیم کیست؟ اوراقی بی‌حساب به چاپ رسیده است از روی بی‌اطلاعی یا غرض، حق و باطل به هم بافته‌اند و افکار را آشفته‌اند، دروغ و تهمت بسیار گفته‌اند، به هفت رنگ درآمده‌اند. غالب بیرنگ یا نیرنگ، حرارت‌ها کرده‌اند همه برودت. من آنچه را صحیح دانسته‌ام، می‌نویسم. تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال و ان‌شاءالله از خط اعتدال تجاوز نخواهم کرد.» این اثر چنان‌که از نام آن پیداست، در بردارنده خطراتی است که در طول دوران حیات مخبرالسلطنه هدایت برای وی به وجود آمده و او آنها را به صورت خاطرات به ثبت رسانده است. مخبرالسلطنه وقایع و حوادث دوران شش پادشاه، از دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه که در واقع آغاز ورود وی به دربار بوده تا بخشی از دوران محمدرضاشاه پهلوی را که خود مشاهده کرده، به تحریر درآورده است.
نویسنده در ابتدا دوران کودکی خود، مدرسه دارالفنون و سپس سفر خود به آلمان را تبیین می‌کند. در فصل دیگری از کتاب، نویسنده به مقدمات نهضت مشروطیت و اسباب و علل آن می‌پردازد.
اختلاف با ترکیه، تعیین سرحد ایران و شوروی پس از جنگ، اختلاس از بانک ملی، تیر خوردن و مجروح شدن مرحوم مدرس، به توپ بستن مجلس، سفر رضاخان به ترکیه، رفع حجاب، عروسی شمس و اشرف پهلوی و... مطالبی است که در فصلی دیگر آنها را به رشته تحریر درآورده است. نویسنده در فصل آخر کتاب به سلطنت محمدرضاشاه و اتفاقات آن دوران، همانند روابط خارجی ایران با کشورهای دیگر، کابینه ساعد، ایده تشکیل مجلس سنا و... می‌پردازد که حاوی نکات بسیار مهم تاریخی است. از جمله ویژگی‌هایی «خاطرات و خطرات» این است که هدایت در نگارش این کتاب، تنها به حافظه تاریخی خود در کهنسالی بسنده نکرده، بلکه از یادداشت‌هایی که در دوران نوجوانی نیز گرد آورده، بهره برده است. برای مثال می‌توان به خاطرات دوران کودکی وی اشاره کرد که در ابتدای کتاب آمده است: «منزل ما در چال‌میدان بوده است. هیچ‌چیز از آن به خاطر نمانده. به خاطر دارم که حاج محمدقلی‌خان شاطرباشی صارم‌الملک با والده دختر شاهرخ‌بیگ خویشی داشت و با او همسایه بود. روزی در منزل او میهمان بودیم، لاک‌پشت بزرگی داشتند که من سوار آن می‌شدم و نشاطی داشتم. لاک‌پشت بزرگ با من کوچک به‌جای خود. شش‌ساله بودم که پدرم آن منزل را ترک کرد. به تشویق یحیی‌خان آجودان مخصوص باغ ملک‌الکتاب رشتی را خرید؛ روبه‌روی باغ الله‌قلی‌خان ایلخانی که حال بانک ملی است و به سفارت آلمان فروخته شد.» هدایت در «خاطرات و خطرات» از شیفتگی‌اش به کتاب می‌گوید و اینکه در سفرهایش مدام به کتاب‌فروشی‌ها سرک می‌کشید و صندوقچه‌های خود را پر از کتاب‌هایی می‌کرد که در راه می‌دید. اما گاهی اوقات هم دچار پشیمانی می‌شد که چرا این همه کتاب خریده است. اما پشیمانی وی نه از آن بابت بود که چرا آنها را خریده، بلکه بیشتر از آن رو بود که وقت کافی برای خواندنشان نداشت.
وجود اسناد، آمار و ارقام اقتصادی، ارائه اطلاعات جغرافیایی فراوان درباره ایران و راه‌های مواصلاتی و ذکر منابع و حتی روایات شفاهی موجود در کتاب از دیگر نقاط قوت این کتاب به‌شمار می‌رود.
کتاب «گزارش ایران» نیز یکی از قطورترین و بزرگ‌ترین آثار نگارش‌یافته توسط مخبرالسلطنه است که همان‌طور که از نام آن برمی‌آید، بیشتر دارای مضمون و محتوایی تاریخی است. این اثر که از چهار جلد تشکیل شده، در بردارنده تاریخ ایران از دوران پیش از اسلام تا کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ه.ش است. برخلاف دسته‌بندی چهار جلدی که امروزه از این اثر هدایت صورت گرفته، خود هدایت طرح آن را تنها در سه بخش دانسته و می‌نویسد: «آن را بر سه بخش نهادم، بخشی قبل از اسلام، بخشی از ظهور اسلام تا آخر تیموریان، بخشی شامل دوره صفویه و افشاریه و زندیه و قاجاری.» این کتاب چهار جلدی با تاریخ ایران باستان آغاز می‌شود و در بردارنده دوران کیانیان (هخامنشیان)، اشکانیان و ساسانیان است. هدایت در این اثر از اسامی شاهنامه بهره برده و چنان‌که در آن دوران باب شده بود، کیخسرو را همان کوروش دانسته و در اثر خود از این اسامی فراوان استفاده کرده است. این اثر با حمله اعراب به پایان می‌رسد. جلد دوم این کتاب چنان‌که خود هدایت در عنوان کتاب آورده، از بعثت خاتم انبیا حضرت محمد (ص) آغاز شده و تا ظهور مغول ادامه یافته است، ولی در اصل این اثر تا پایان دوره آق‌قویونلو و قراقویونلوها ادامه یافته است.
جلدهای سوم و چهارم این اثر از اهمیت بیشتری نسبت به دو جلد دیگر برخوردار است؛ چراکه در آن به صورت بسیار کامل و مفصل به تاریخ ایران اشاره شده است. هدایت جلد سوم کتاب خود را به دو بخش تقسیم کرده که بخش اول به دوران صفویه، افشاریه و زندیه و بخش دوم آن به بیان تاریخ ایران از ظهور آقامحمدخان قاجار تا شکل‌گیری مشروطه در ایران اختصاص یافته است. جلد چهارم «گزارش ایران» که دربردارنده دوران مشروطیت ایران است، در نهایت با کابینه مشیرالدوله و هم‌زمان با قدرت‌گیری رضاخان به پایان می‌رسد.
منبع: «خاطرات و خطرات»، نوشته مهدی قلی‌خان هدایت
