ایران در بایگانی‌‏‏های روسیه

در این شهر نهری وجود دارد که به نام «گریبایدوف» خوانده می‌‌شود که در ایران فرد خوش‌‌نامی در تاریخ نیست؛ اما همین شخص تاثیر بسیار مهمی بر انتقال واژه‌های فارسی به زبان روسی در نمایش‌نامه‌ها و داستان‌هایی که نوشته، گذاشته است. روسیه را می‌‌توان سرزمین آرشیو نام نهاد، مراکز آرشیوی بسیاری در این کشور وجود دارد. همچنین از نظر تعداد آرشیو حجم اسناد و مدارک چشمگیر است. این آرشیوها با دو سیستم متفاوت فدرال و غیرفدرال سازماندهی شده‌‌اند. در روسیه ۱۵ آرشیو فدرال وجود دارد که زیر نظر سازمان فدرال روسیه اداره می‌‌شوند. به جز دو آرشیو به نام‌‌های «آرشیو دولتی تاریخی روسیه» در سنت‌‌پترزبورگ و «آرشیو شرق دور روسیه» در «ولادی‌‌وستوک» دیگر آرشیوها عمدتا در مسکو واقع شده‌‌اند. برخی از آنها آرشیو تاریخ جدید، اجتماعی-سیاسی، دیداری-نوشتاری، اقتصادی و نظامی نام دارند. مثلا اسنادی از نهضت جنگل و مسائل اجتماعی و سیاسی ایران در آرشیو اجتماعی-سیاسی موجود است. «آرشیو اسناد قدیمی روسیه» دربردارنده قدیمی‌‌ترین اسناد تا قرن ۱۸ میلادی است و همه اسناد مربوط به صفویه و تمامی سفارت‌‌ها در آن نگهداری می‌‌شود. «فوند» شماره ۷۷ در این آرشیو که به «اُپیس»هایی تقسیم شده است، دوره‌های مختلف زمانی را دربردارد که در آن یک‌‌هزار و ۵۰۰ پرونده موجود است. بیش از ۴۰ هزار سند مربوط به رابطه ایران و روسیه در این آرشیو گردآوری شده است که برخی از آنها به زبان فارسی هستند. حدود ۴۵ آرشیو غیرفدرال در روسیه وجود دارد که آرشیوهای وابسته به سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها هستند. «آرشیو سیاست خارجی امپراتوری روسیه» و «آرشیو سیاست خارجی روسیه» متعلق به وزارت امور خارجه‌اند. آرشیو امپراتوری، قدیمی‌‌ترین اسناد را در خود دارد که پیش از این مجموعه اسنادی از ۱۸۶۶ تا ۱۹۰۲ در کتابی ۱۲ جلدی در تفلیس درباره دستاوردهای کمیسیون‌‌های باستانشناسی منتشر شده است. «آرشیو سیاست خارجی روسیه» نیز اسناد مربوط به دوره شوروی تا سال ۲۰۰۵ را در بردارد. در هر شهر که پنج‌‌هزار نفر جمعیت داشته باشد نیز آرشیوی در شهرداری وجود دارد که به‌طور مثال آرشیو شهرداری سن‌‌پترزبورگ، مهم‌ترین فعالیت‌‌های شهر را حفظ و نگهداری می‌‌کند و می‌‌توان از میان اطلاعات آن افرادی که از ایران به آن‌‌جا رفته‌‌اند، جست‌وجو کرد و درباره آنها آگاهی به‌دست آورد.

برخلاف رویه آرشیو در ایران که سرنوشت غم‌‌انگیزی دارد، روسیه با اینکه تحولات بسیاری مانند چند انقلاب، دو جنگ جهانی و ویرانی‌‌های بسیار به‌‌خود دیده، به اعتراف پژوهشگران روسی، هیچ سند مهمی از بین نرفته است. به‌طور مثال قرارداد گنجه در ۱۷۳۵ یا قراردادهای ترکمنچای و گلستان در این آرشیوها موجود است؛ اما در ایران چیزی از آنها باقی نمانده است. دانشکده شرق‌‌شناسی سن‌‌پترزبورگ، آرشیو دریانوردی روسیه در پترزبورگ، آرشیو دولتی تاریخی روسیه، آرشیو روابط خارجی روسیه، کتابخانه ملی روسیه (سالیتکوف ـ شچدرین) و انستیتو نسخه‌های خطی آکادمی علوم پترزبورگ آرشیوهایی است که در آنها به اسناد مربوط به ایران و روابطه با روسیه پرداختم. ۶۰ سند فارسی در دانشکده شرق‌‌شناسی سن‌پترزبورگ وجود دارد. در آرشیو دریانوردی تمام فعالیت‌‌های نظامی و بخشی تجاری در دریای خزر، همچنین فعالیت‌‌های «جان التون» در دوره افشاریه اطلاعات مهمی دارد که در این آرشیو موجود است. این آرشیو وابسته به وزارت دفاع است و وضعیتی امنیتی دارد که امکان دسترسی به اسناد قرن‌‌های ۱۷، ۱۸ و ۱۹ آسان اما دوره‌های پس از آن دشوار است. در آرشیو دولتی تاریخی روسیه، اطلاعاتی از قرن ۱۸ و ۱۹ تا انقلاب ۱۹۱۷ وجود دارد. در کتابخانه ملی روسیه، ۱۴ هزار سند فارسی نگهداری می‌‌شود و هر فرد خارجی می‌‌تواند با ارائه پاسپورت یک‌‌سال در آن عضو شود. در انستیتو نسخه‌های خطی آکادمی علوم سن‌‌پترزبورگ، ۱۰هزار نسخه خطی عربی و چهارهزار نسخه فارسی وجود دارد. به‌طور مثال نامه فتحعلی‌‌شاه و نامه عباس‌‌میرزا برای قتل گریبایدوف، همچنین رونوشت ۴۰ فرمان شاهان صفوی نیز در این مکان موجود است. یکی از کارهای مهمی که در روسیه انجام می‌‌شود این است که از چهره‌های شاخص خواسته‌‌اند تا در اواخر عمر یا پس از مرگ، تمام اسناد خود را به یکی از آرشیوهای مرتبط تحویل بدهند تا آنها را در بخشی به نام همان شخصیت نگهداری کنند که امیدوارم این مساله در ایران نیز اجرایی شود. آرشیو مینورسکی از مهم‌ترین آرشیوها درباره ایران است. وی پنج فوریه ۱۸۷۷ در «کراچوا» متولد شد، در ۱۹۰۲ به ایران آمد و پژوهشی درباره فرقه اهل حق انجام داد که جایزه‌‌ای نیز دریافت کرد. از سال ۱۹۱۲ تا ۱۹۱۴ به‌دلیل اختلافات مرزی ایران و عثمانی مامور در کمیسیون تعیین مرزهای این دو کشور از آرارات تا خرمشهر شد و بیش از صدها دفترچه خاطرات از وی به جای مانده است. فهرست کلی گنجینه پژوهشی «ولادیمیر مینورسکی» ۶ اُپیس دارد که آثار علمی با ۸۲۸ سند و پرونده از ۱۹۰۲ تا ۱۹۶۳، اسناد شخصی، خانوادگی و شغلی از ۱۸۸۷ تا ۱۹۷۷ با ۵۶۹ سند و پرونده، اُپیس شماره سه درباره مکاتبات (۱۸۷۱-۱۹۶۶)، ۲۴۵۵ سند و پرونده، شماره چهار دربردارنده آثار علمی دیگران در بین سال‌های ۱۸۵۴ تا ۱۹۶۴ با ۲۴۳ سند و پرونده، عکس‌‌ها بین سال‌های ۱۸۸۸ تا ۱۹۶۳ در ۱۱۰ پرونده و قطعه عکس و اُپیس ۶ با عنوان کلکسیون اسناد و بریده‌های نشریات (۱۸۲۹-۱۹۶۶)، ۱۴۳ سند را شامل می‌‌شود. در میان این آثار اطلاعات بسیار مهم و باارزشی در دوره‌های مختلف حضور این شخصیت در ایران وجود دارد که ‌‌ می‌‌تواند نقش بسیار مهمی در پژوهش‌ها و گسترش دانش در حوزه‌های مرتبط به‌‌ویژه ایران‌شناسی داشته باشد.  

 منبع: ایبنا