ضرب سکه در ایروان
دشت آرارات و مناطق همجوار آن با مرکزیت شهر ایروان تشکیل استانی به نام خانات ایروان را داد و محمد خان، معروف به طخماخ‌خان نیز به منزله اولین حاکم آن منصوب شد. پادشاهان ایران از زمان تاسیس خانات ایروان (۱۵۵۵م) تا الحاق آن به امپراتوری روسیه (۱۸۲۸م) در ایروان نیز همچون دیگر شهرهای مهم ایران، اقدام به ضرب سکه با نام این شهرکردند که بیشترین تعداد سکه‌های به دست آمده مربوط به دوران صفویه است. البته پیش از این نیز در دوره آق قویونلوها، قره‌قویونلوها و ایلخانان در شهر ایروان سکه ضرب شده بود. حتی در دوران صفویه هم زمانی که عثمانی‌ها بر این شهر تسلط یافتند در شهر ایروان به نام خود سکه ضرب کردند. در نوشتار حاضر صرفا به بررسی سکه‌های ایرانی ضرب‌شده در ایروان می‌پردازیم و بررسی دیگر انواع این سکه‌ها را به فرصتی دیگر وامی‌گذاریم. اجازه ضرب سکه را در هر شهر پادشاه صادر می کرد و با به قدرت رسیدن هر پادشاه سکه‌های جدید به نام وی در کلیه ضرابخانه‌ها ضرب می‌شد.
به مسوول ضرب سکه‌های شاهی معیرالممالک می گفتند. معیر الممالک سرپرستی کلیه ضرابخانه‌ها را بر عهده داشت و از طریق کارگزاران خود به کار ضرب سکه‌ها نظارت می‌کرد. ازآنجاکه ضرب سکه دارای اهمیتی خاص بود، چنانچه کارگزاری تخلف می کرد به مجازاتی سخت از نابینا شدن تا اعدام محکوم می‌شد. ضرابخانه های دولتی ایران از زمان صفویه تا اوایل قاجاریه در شهرهای مختلف از جمله اردبیل، آمل، اردوباد، اصفهان، ایروان، بغداد، تبریز، تفلیس، تهران، دامغان، رشت، زنجان، ساری، شیراز، شیروان، شماخی، قزوین، قم، کاشان، کرمان، مشهد، نخجوان، نیشابور، همدان، یزد و بسیاری از شهرهای دیگر دایر بود.
تعداد کل این شهرها در زمان صفویه ۶۶ شهر در دوران افشاریه ۳۴ شهر و در دوره زندیه ۲۱ شهر بود. ازآنجاکه خانات ایروان به علت همجواری با رقیب اصلی صفویان؛ یعنی، امپراتوری عثمانی اهمیتی خاص برای دولت مرکزی داشت و نیز ازآنجاکه این منطقه پل ارتباطی مهمی بین امپراتوری عثمانی و منطقه قفقاز با ایران بود، به دستور طهماسب اول در مرکز این خانات، یعنی، شهر ایروان، ضرابخانه دولتی تاسیس شد که به نام پادشاهان ایران و با ذکر نام شهر سکه ضرب می‌کرد. سکه‌های ایرانی به‌دست‌آمده از ضرابخانه شهر ایروان مربوط به دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و اوایل قاجاریه است. در بعضی دوره‌ها نیز که به علت ضعف حکومت مرکزی خانات سیاستی مستقل در پیش گرفتند، تعدادی از خان‌های ایروان از این فرصت استفاده و اقدام به ضرب سکه‌هایی از جنس برنز کردند. هرچند در ضرابخانه ایروان سکه‌هایی از جنس طلا، نقره و برنز ضرب می‌شده، تنها شمار محدودی از این سکه های طلا به دست آمده است. سکه‌های برنز نیز که بیشترین گردش را در بین مردم داشتند، به علت ساییدگی شدید جزئیاتشان به طورکامل قابل تشخیص نیست.
آخرین سکه‌ای که شاهان ایران در ایروان ضرب کردند، مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار است. در این دوران، سکه هایی از جنس طلا، نقره و برنز ضرب شده است. فتحعلی‌شاه در اوایل حکومت خود از شیوه رایج در دوران صفویه برای ضرب سکه‌های خود استفاده می‌کرد؛ اما پس از مدتی طریقه نادرشاه افشار را در ضرب سکه در پیش گرفت؛ به این معنا که روی سکه نام و القاب خود و در پشت آن، محل ضرب سکه را نقش می کرد. یکی از انواع سکه‌های ضرب‌شده در این دوران که به دست ما رسیده تومان از جنس طلاست که در۱۲۳۳هجری قمری ضرب شده است. وزن این سکه ۴/ ۶۱گرم و قطر آن۲۳۱ میلی متر است. روی این سکه، عبارت «السلطان‌ابن السلطان فتحعلی شاه قاجار» و در پشت آن، عبارت «ضرب چخورسعد ایروان» نقش شده است.
چخور سعد نامی است که جهانشاه قره قویونلو بر منطقه ایروان نهاده بود. دربار ایران نیز در تمام دوران حاکمیت ایران بر این منطقه آن را با همین نام می‌خواند؛ اما هیچ‌گاه سکه‌ها را با این نام ضرب نمی‌کردند. به دلایلی نامعلوم در دوران فتحعلی‌شاه سکه‌های طلای ضرب ایروان به این نام ضرب شده‌اند. از دیگر سکه های این دوران ریال نقره است که در ۱۲۱۶هجری قمری ضرب شده است و ۱۰/ ۲۲گرم وزن دارد. روی این سکه، عبارت «السلطان فتحعلی‌شاه قاجار» و در پشت آن، عبارت «ضرب ایروان ۱۲۱۶» نقش شده است. سومین نوع سکه‌های مربوط به این دوران نیز فلوس برنزی است که در ۱۲۳۴هجری قمری با وزن ۱۴/ ۵گرم و قطر۲۱میلی‌متر ضرب شده است. روی این سکه، تصویر شیر و خورشید و در پشت آن، عبارت «ضرب ایروان» نقش بسته است.
