فرض کرملین مبنی‌بر اینکه اتکای اروپا به گاز روسیه همیشگی خواهد بود، اشتباه از آب درآمد

زوال امپراتوری گازی پوتین

آینده تسلط کرملین بر بازارهای گاز طبیعی در دنیا در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. شرکت نفت و گاز گازپروم، یکی از بزرگ‌ترین غول‌های جهان انرژی که در گذشته‌ای نه‌چندان دور بازارهای انرژی اروپا را در حیطه کامل خود داشت، اکنون به دلیل کاهش درآمدهای حاصل از فروش گاز، از دست‌دادن سهم بازار در اروپا و افزایش تنوع منابع انرژی توسط کشورهای اروپایی، با چالش‌های جدی مواجه شده‌است. با کاهش وابستگی اروپا به واردات گاز روسیه و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی جایگزین، تسلط گازپروم بر بازار روزبه‌روز کمرنگ‌‌‌‌‌تر شده‌است. علاوه‌بر این، تحریم‌های غرب، تلاش‌های گازپروم برای نفوذ به بازارهای جدید و گسترش فعالیت‌های آن را عملا بی‌نتیجه ساخته است، با این حال ولادیمیر پوتین؛ رهبر روسیه در مواجهه با چالش‌های اقتصادی، مقاومت نشان‌داده و ذخایر عظیم گاز طبیعی روسیه همچنان یک دارایی ارزشمند برای پشت‌سر گذاشتن روزهای سخت به‌شمار می‌آید.

مسیر آینده امپراتوری گازی پوتین احتمالا به عوامل مختلفی از جمله تحولات ژئوپلیتیک، روندهای جهانی انرژی و اثربخشی تحریم‌های غرب بستگی خواهد داشت. تلاش‌های پوتین برای تقویت توان جنگی روسیه در تهاجم به اوکراین، گازپروم، غول انرژی دولتی این کشور را متوجه ضررهای هنگفت کرده‌است، درحالی‌که اقتصاد مسکو نسبتا باثبات به‌نظر می‌رسد، افزایش تولید تسلیحات برای درگیری‌ها در شرق اوکراین رونق اقتصادی این کشور را در مقایسه با سال‌های پیش به‌مراتب کندترکرده است.

به‌رغم افزایش قیمت نفت که به درآمد کرملین از طریق فروش نفت به واسطه ناوگان سایه کمک کرده، گازپروم به دلیل کاهش درآمدهای گاز طبیعی با ضررهای غیر‌قابل جبرانی مواجه شده‌است. فرض پوتین مبنی‌بر اینکه اتکای اروپا به گاز روسیه همیشگی خواهد بود، اشتباه از آب درآمد. بعد از حمله روسیه به کی یف، رهبران اروپایی برخلاف انتظار پوتین، واردات گاز را کاهش دادند و وابستگی قاره‌سبز به گاز روسیه از ۵۰‌درصد به ۸‌درصد رسید‌و نروژ به تامین‌کننده اصلی اتحادیه اروپا تبدیل شد. این تغییر، همراه با ممنوعیت واردات گاز روسیه توسط کشورهایی مانند بریتانیا، ضربه سختی به گازپروم وارد کرد. اروپا در زیرساخت‌های LNG سرمایه‌گذاری کرده و وابستگی به گاز روسیه را تا حدامکان کاهش داده‌است.

اختلالات زنجیره تامین

 با این‌حال، اختلالات زنجیره تامین ممکن است به قیمت غیرقابل پیش‌بینی گاز در آینده نزدیک منجر شود. تلاش‌های  گازپروم برای یافتن بازارهای جدید با تحریم‌های غرب روبه‌رو شده و پوتین را مجبور کرده تا راه‌های غیرمتعارفی از جمله تولید اوره را برای نجات بقایای صنعت گاز روسیه بررسی کند.درحالی‌که بعید است اروپا در کوتاه‌مدت واردات گاز روسیه را به‌طور کامل متوقف کند، روند روبه‌رشدی به سمت کاهش اتکا به منابع انرژی روسیه شروع شده‌است. اروپا به‌طور فعال در حال تنوع‌بخشیدن به منابع انرژی خود و سرمایه‌گذاری در منابع جایگزین مانند انرژی‌های تجدیدپذیر و گاز طبیعی مایع (LNG) برای افزایش امنیت انرژی و کاهش خطرات ژئوپلیتیک است. رویدادهای اخیر، از جمله حمله روسیه به اوکراین و تحریم‌های متعاقب آن توسط کشورهای غربی، تلاش‌ها برای کاهش وابستگی به گاز روسیه را تسریع کرده‌است.

کشورهای اروپایی در حال بررسی گزینه‌های متفاوت مانند افزایش واردات LNG، توسعه تولید انرژی داخلی و بهبود اقدامات بهره‌وری انرژی، برای کاهش وابستگی به واردات انرژی روسیه هستند که ظاهرا اثرات مثبت آن فراتر از انتظار بوده‌است، با این حال قطع کامل روابط با گاز روسیه ممکن است در کوتاه‌مدت به دلیل زیرساخت‌های موجود، تعهدات قراردادی و چالش‌های انتقال به منابع انرژی جایگزین امکان‌پذیر نباشد. علاوه‌بر این، روسیه همچنان یک بازیگر مهم در بازار انرژی جهانی است و صادرات گاز طبیعی آن همچنان بخش از تقاضای انرژی اروپا را تامین می‌کند، درحالی‌که اروپا ممکن است واردات گاز روسیه را در آینده نزدیک به‌طور کامل متوقف نکند، تغییر آشکاری به سمت تنوع‌بخشیدن و کاهش وابستگی به منابع انرژی روسیه برای امنیت بلندمدت انرژی وجود دارد. گازپروم برای ارسال گاز روسیه به اروپا دو خط لوله با نام‌های نورداستریم۱ و نورداستریم ۲ به طول حدود ۳‌هزار کیلومتر با هزینه تقریبی ۱۶‌میلیارد دلار را از زیر دریای بالتیک عبور داد که بعد از تحریم‌های غرب عملا بلا استفاده شده‌اند. روزگاری نه‌چندان دور، گازپروم چراغ خانه‌ها و صنایع اروپا را روشن نگه می‌داشت، اما اکنون با ضررهای تحقیرآمیزی مواجه شده‌است.

تقویت ماشین جنگی روسیه

 پوتین همه آنچه در توان دارد را برای تقویت ماشین جنگی روسیه به‌کار گرفته لذا اقتصاد این کشور، طبق آمار مسکو، در مواجهه با تحریم‌های غرب بهتر از حد انتظار عمل کرده‌است، با این حال آمارها به‌جای انعکاس رفاه، نشان می‌دهد که سلاح‌های بیشتری برای درگیری در شرق اوکراین تولید می‌شود و تامین مالی آن عمدتا از طریق فروش نفتی است که روس‌ها به کمک ناوگان غیر‌رسمی خود به پالایشگاه‌های آسیا تحویل می‌دهند، با این حال قدرت مالی پوتین که عمدتا به واسطه فروش گاز طبیعی به‌دست می‌آمد از بین رفته‌است.  شرکت دولتی گازپروم به بدترین وضع مالی خود در یک ربع قرن گذشته سقوط کرده و در سال‌گذشته ۶۲۹‌میلیارد روبل معادل ۵.۵‌میلیارد پوند از دست داده‌است.

این بزرگ‌ترین ضرر در حداقل ۲۵سال‌ گذشته است، تحقیری باورنکردنی هم برای تجارت روس‌ها و هم برای رهبران آن. پوتین فکر می‌کرد که شبکه گسترده خطوط لوله روسیه در اروپا، به‌ویژه نورداستریم، اعتیادی ایجاد‌کرده باشد که رهبران غربی را وادار می‌کند که در قبال حمله به اوکراین عقب‌نشینی کنند و به او اجازه دهند کی‌یف را بدون مزاحمت تصرف کند، ولی در عمل معادلات به شکل دیگری رقم خورد و رهبران اتحادیه اروپا به اتفاق آرا تصمیمی را اتخاذ کردند که در مخیله پوتین هم نمی‌گنجید. در سال‌۲۰۲۱، بیش از ۴۰‌درصد از واردات گاز اتحادیه اروپا از روسیه بود.

سیر نزولی صادرات گاز

طبق گزارش کمیسیون اروپا، این میزان در سال‌گذشته به کمتر ۸‌درصد کاهش‌یافت و سیر نزولی این رقم آهسته ولی پیوسته ادامه دارد. زمانی‌که قراردادهای تامین گاز از طریق لوله از طریق اوکراین به پایان برسد، انتظار نمی‌رود که این قراردادها تمدید شوند و گازپروم مشتریان بیشتری را از دست خواهد داد. نروژ اکنون بزرگ‌ترین تامین‌کننده گاز وارداتی اتحادیه اروپا است و بریتانیا که قبل از جنگ گاز طبیعی کمی از روسیه وارد می‌کرد، خرید از روسیه را به‌طور کامل ممنوع کرده‌است. گازپروم از ابتدای سال‌۲۰۲۳ انتشار جزئیات صادرات خود را متوقف کرد، اما به‌طور کلی فروش آن در خارج از روسیه بیش از ۵۰درصد کاهش نشان می‌دهد.

اروپا از دست‌دادن گاز روسیه را با هزینه‌های قابل‌توجه جایگزین کرد و شبکه‌های جدیدی را ایجاد‌کرد، بدین معنا که قدرت امپراتوری مسکو در کنترل بازار غرب برای همیشه ازدست رفته‌است. در این بین گاز طبیعی مایع (LNG) که با تانکر وارد می‌شود، اهمیت زیادی پیدا کرده‌است. اتحادیه اروپا سال‌گذشته ظرفیت واردات LNGخود را ۴۰‌میلیارد متر‌مکعب افزایش دهد  و درنظر دارد امسال ۳۰‌میلیارد متر‌مکعب دیگر هم به ظرفیت خود اضافه کند. علاوه‌بر این، واردات اروپا از آمریکا و قطر به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته‌است، با این حال به‌دلیل اختلالات زنجیره تامین جهانی، قیمت‌ها در ماه‌های آینده چندان قابل پیش‌بینی نیستند. گازپروم به‌دنبال راه‌هایی برای دستیابی به مشتریان جدید است، اما حتی تلاش‌ها برای ساخت پایانه‌‌‌‌‌های LNG به دلیل تحریم‌های غرب با مشکل مواجه شده‌است. به‌رغم این چالش‌ها، پوتین از طریق روش‌های پرهزینه مانند تولید اوره تلاش می‌کند تا زوال امپراتوری خود در زمینه انرژی را تا حد امکان به تاخیر بیندازد.