موانع تولید در عصر پاندمی
بر این اساس، زنجیره‌های تامین و ارزش در راستای دستیابی به تولید پایدار و ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر، بیش از پیش اهمیت یافته است؛ به‌طوری‌که می‌توان از طریق مدیریت دقیق این زنجیره‌ها، اطلاعات لازم را درخصوص ترجیحات مشتریان و سطح تقاضای آنها به‌دست آورد و با برنامه‌ریزی در فرآیند تولید و توزیع، بازارهای جدیدی ایجاد و ارزش‌افزوده قابل‌توجهی در محصولات حاصل کرد. بنابراین هر رویدادی در جهان مثل کرونا بر زنجیره و به ویژه بر حلقه‌های بازار تاثیرگذار است. شواهد تجربی درخصوص آسیب‌ها و چالش‌های مرتبط با زنجیره ارزش یکپارچه مرغ و تا حدودی دام، مبین اثرات سوء در تامین نهاده و در مجموع در زنجیره است که البته در کنار دیگر عوامل بر شدت این موضوع افزود.
تاثیرات این بحران بر مصرف
با شیوع کرونا و ایجاد جو روانی و فیلم‌های منتشر شده از قفسه‌های خالی مواد غذایی به‌ویژه در جهان غرب تاثیر این ویروس بر مصرف عیان شد و خانوارها به سمت افزایش ذخایر مواد غذایی گرایش پیدا کردند طبعا تقاضا نیز افزایش یافت و قیمت‌ها تحت‌تاثیر تقاضا واقع شد. برخی کشورها نیز برای تامین نیاز داخلی خود، صادرات محصولات کشاورزی را متوقف کرده‌اند. این مساله باعث شد سازمان‌های بین‌المللی به دولت‌ها درباره «امنیت‌غذایی» و تهدیدها هشدار دهند. مثالهای متعددی از این دست می‌توان زد: روسیه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم، صادرات غلات را در اردیبهشت وخرداد، متوقف کرد. مصر بزرگ‌ترین واردکننده گندم، واردات غلات را افزایش و صادرات حبوبات را متوقف کرد. هند صادرات برنج را محدود کرد. بر مبنای این شواهد، فائو درباره تاثیر کرونا بر زنجیره تامین غذا و امنیت غذایی هشدار داد.
کاهش مصرف غذای بیرون، رستوران،هتل، کسب‌وکارهای کوچک تهیه غذا، مصرف و بازار را تحت‌تاثیر قرار داد.تقاضا از غذاهای با ارزش بالا به سمت قوت غالب که قابل ذخیره هستند، میل کرده است. برخی از تغییرات ناشی از الزام این ویروس می‌تواند عادات غذایی و رفتار مصرف‌کنندگان را در بلندمدت تغییر دهد.
آمار جهانی منتشر شده
بخش کشاورزی کشور در ابعاد تولید، با فرض شرایط ثابت در حوزه‌های مختلف کمتر تحت‌تاثیر کرونا قرار گرفته است. هر چند کرونا دسترسی به نهاده‌ها را دشوار کرد اما شواهد و قرائن حاکی از افزایش تولید سال‌جاری نسبت به سال قبل است. اطلاعات و برآوردهای رسمی توسط مراجع ذی‌ربط در کشور و در بخش کشاورزی حاکی از این مساله است. کما اینکه تمامی گزارش‌های ماهانه سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد در ۱۰ ماه اخیر که جهان با کرونا مواجه است، حاکی از افزایش تولید در سال‌جاری نسبت به سال قبل است اما تردیدی نیست به‌دلیل واهمه‌‌ای که وجود دارد، کشورهای مختلف به‌دنبال ذخیره‌سازی و افزایش راهبردی هستند که تجارت محصولات و دسترسی به بازار راتحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
واقعیت این است که غذای کافی در جهان وجود دارد، اما کرونا به‌صورت پیچیده در عرضه و تقاضا اختلال ایجاد می‌کند. تولید کشاورزی مطلوب و عرضه محصولات غذایی بالا بوده وذخایر غلات نیز در سطح بالایی است. محدودیت جابه‌جایی افراد در مرزها و قرنطینه، منجر به کمبود نیروی کار برای بخش‌های کشاورزی شده است. مثلا ممنوعیت‌ها در اتحادیه اروپا و منطقه شینگن، موجب شد نیروی کار میوه‌چینی و سبزیجات کاهش یابد. کمبود نیروی کار موجب اختلال در سیستم بازارها می‌شود.
براساس پیش‌بینی شهریور فائو، تولید جهانی غلات در ۲۰۲۰ به ۲۷۶۵ میلیون تن می‌رسد که ۵۸ میلیون تن بیشتر از میزان تولید سال ۲۰۱۹ است و مصرف به ۲۷۴۶ میلیون تن رسیده که ۱/ ۶۳ میلیون تن بیشتر از میزان سال قبل است. دلیل عمده رشد مصرف، افزایش استفاده از غلات دانه درشت به ویژه ذرت به‌عنوان خوراک دام است. ذخایر جهانی غلات به ۵/ ۸۹۵ میلیون تن می‌رسد که ۶/ ۱۴ میلیون تن بیشتر است. در این بین ذخایر گندم ۷/ ۵ میلیون تن بیشتر از سال گذشته خواهد بود. انتظار می‌رود تجارت جهانی غلات به حدود ۴/ ۴۴۱ میلیون تن برسد که ۳/ ۶ میلیون تن بیشتر از سال گذشته است.
تجربیات جهانی برای کاهش تاثیرات منفی این بحران بر زنجیره تولید و مصرف
هنوز تجربیات جهانی منتشر نشده یا در دسترس نیست. در بسیاری از کشورها، تدابیر اتخاذ شده برای مهار گسترش ویروس، عرضه محصولات غذایی کشاورزی را به بازارها و مصرف‌کنندگان مختل کرده است. به‌دلیل اعمال محدودیت‌ها در جابه‌جایی نیروی کار و کالا، کشاورزان با مشکلاتی در تامین نهاده‌ها روبه‌رو هستند. برای مثال، در چین تولید سموم دفع آفات به شدت کاهش یافت. دسترسی کم و با قیمت‌های بالای نهاده‌ها بر عملکرد و تولید محصولات در آینده اثر خواهد داشت. بنابراین باید تدابیر لازم اندیشیده شود. شیوع ویروس کرونا پدیده انسانی، اجتماعی، اقتصادی و توسعه‌ای است که در صورت نبود یک سیستم مدیریت هوشمند و روزآمد هزینه‌های فراوانی تحمیل نموده که در کوتاه‌مدت و میان‌مدت آن هزینه‌ها قابل جبران نیست. بنابراین ضرورت دارد به منظور مدیریت آن، همکاری و تعامل کشورها بیشتر شده و دولت با جامعه محلی، نهادهای مدنی، بخش‌خصوصی در قالب حکمرانی خوب به این بلیه توجه کند.
توصیه سیاستی به سیاست‌گذار جهت تسهیل تجارت در زنجیره تولید تا مصرف و کاهش مخاطرات انسانی ممکن!
نکته مهم در خصوص با کرونا، نگاه واقع‌بینانه و به‌دور از بزرگ نمایی یک رویداد و پدیده است. به‌عنوان مثال: ویروس کووید-۱۹ با شروع سال میلادی ۲۰۲۰ و در زمستان ۱۳۹۸ در کشورهای مختلف شیوع پیدا کرد، سازمان ملل متحد (UN) و سازمان جهانی تجارت (WTO) همزمان و به‌صورت جدی و آشکار نسبت به وقوع قحطی در جهان هشدار دادند. نکته جالب‌توجه اینکه نهادهای بین‌المللی در ۱۵ فروردین ۱۳۹۹ این هشدار را دادند و اعلام کردند ظرف ماه‌های آینده جهان را قحطی خواهد گرفت! اما اکنون بیش از ۶ ماه از آن تاریخ می‌گذرد و چنین اتفاقی نیفتاد. آن نهادها اعلام کردند فعالیت در همه بخش‌ها به‌ویژه کشاورزی و صنایع غذایی متوقف شده است. این نوع نگاه موجب آشفتگی و بینظمی در جریان عادی زندگی مردم در جهان خواهد شد کما اینکه دولت‌ها را وادار به واکنش و عمل در راستای چنین رویدادی خواهد کرد و آن هم بدون تردید افزایش ذخایر است و این مساله است که موجب بحران غذایی می‌شود، دسترسی‌ها را محدود و به کمیابی دامن می‌زند و ما حصل کمیابی‌ها افزایش قیمت این محصولات است. درحالی‌که شواهد و قراین و روندها و فرآیندها حاکی از افزایش قیمت و استمرار تولید است چنین تحلیل‌هایی موجب التهاب در بازار جهانی می‌شود. وقتی به آمار پیش‌بینی‌های فائو حتی حدود ۱۰ ماهه مصادف با بروز کرونا نگاه می‌کنیم شاهد حفظ و استمرار و افزایش تولید هستیم. آخرین پیش‌بینی تولیدات که در گزارش ماه گذشته فائو رسما منتشر شد حاکی از حفظ و افزایش تولید غلات به‌عنوان مهم‌ترین منابع در جهان است و اثر ویروس کرونا در این زمینه حداقل ممکن است. در داخل نیز پیش‌بینی‌ها حاکی از تحقق اهداف برنامه‌ای و افزایش تولید است، منتهی موضوع افزایش قیمت مقوله‌ای متفاوت‌تر است که به شرایط اقتصاد کلان مربوط است. مشکلات در زنجیره ارزش و تعلیق قانون تمرکز وظایف بخش کشاورزی در وزارت جهادکشاورزی به همراه کاهش ارزش پول ملی، مشکلات ارزی و عدم درایت در تامین نهاده تولید را نباید با اثر ویروس کرونا مرتبط دانست.
واکنش‌های سیاستی مختلفی توسط کشورها برای مدیریت پیامدهای منفی کرونا بر تولید صورت گرفته است. اما اینکه چه سیاستی در کشور باید اتخاذ شود. سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و برنامه عملیاتی این سیاست‌ها در بخش کشاورزی که در راستای سیاست‌های مذکور طراحی و تدوین شده و در نهادهای ذی‌ربط دولت و ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی به تصویب رسیده است باید بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و الزامات لازم برای اهداف پروژه‌های تعریف شده فراهم آید. ضمن اینکه این تمهیدات باید برای تحقق اهداف و اجرای سیاست‌های برنامه ششم توسعه که اتفاقا هم راستایی و ارتباط تنگاتنگی با برنامه اقتصاد مقاومتی دارد فراهم آید. در یک بعد دیگر باید ساختارها متناسب با استراتژی‌ها و سیاست‌ها باشد. امروزه رهیافت حاکم و پارادایم مسلط در جهان نگاه و رویکرد و راهبرد زنجیره‌ای است. درحالی‌که این مساله یک مقوله علمی و منبعث از انباشتگی علم و تجربه است، ملاحظه می‌شود که این موضوع در کشور ما به‌صورت آزمون و خطا پیش می‌رود، قانون تمرکز وظایف و اختیارات بخش کشاورزی در وزارت جهادکشاورزی یکی از این موارد است. بنابراین مهم‌ترین اقدام عملیاتی کردن سیاست‌های تامین امنیت غذایی از محل منابع داخل و خودکفایی در محصولات راهبردی با اجرای پروژه‌های اقتصاد مقاومتی و تمهیدات لازم برای تحقق اهداف برنامه ششم و در عین حال توجه بیشتر به افزایش ذخایر راهبردی و سرمایه‌گذاری در این زمینه است.
