تلاشهای خاورمیانه برای توسعه شهرهای پایدار
این شهرها بر اصولی مانند کاهش مصرف انرژی، استفاده از منابع تجدیدپذیر، بهینه‌‌‌سازی حملونقل عمومی و ایجاد فضاهای سبز تاکید دارند، به دنبال ترویج تعاملات اجتماعی و اقتصادی میان ساکنان خود بوده و به‌‌‌طور موثر به مدیریت پسماند و آلودگی می‌‌‌پردازند. با اتخاذ رویکردهای نوآورانه و مشارکتی، شهرهای پایدار می‌‌‌توانند به‌عنوان الگوهایی برای توسعه پایدار در سطح جهانی مطرح شوند و به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک کنند.
برترین شهرهای پایدار جهانی
کپنهاگ دانمارک، استکهلم سوئد، آمستردام هلند، سانتیاگو شیلی و لینگتون نیوزیلند به خاطر ابتکارات زیستمحیطی و برنامه‌‌‌های توسعه پایدارشان به شهرت رسیده‌اند. این شهرها با تمرکز بر حملونقل پایدار، استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر، توسعه فضاهای سبز و مدیریت پسماند الگوهایی برای سایر شهرهای جهان در زمینه پایداری محیطی و اجتماعی هستند. تلاشهای آنها نشان می‌دهد که چگونه میتوان با برنامه‌‌‌ریزی و سرمایه‌گذاری‌‌‌های هدفمند، به شهری پایدار و دوستدار محیط‌زیست تبدیل شد.
شهرهای پایدار در خاورمیانه
وضعیت خاورمیانه در ایجاد شهرهای پایدار ترکیبی از «تنوع، چالش‌‌‌ها و پیشرفت‌‌‌ها» است. بسیاری از کشورهای منطقه در حال توسعه زیرساخت‌‌‌های پایدار هستند، اما موانعی مانند کمبود منابع و وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی همچنان وجود دارد. تحقق اهداف پایداری نیازمند «همکاری بین‌المللی»، سرمایه‌گذاری در فناوریهای پیشرفته و توجه به جنبه‌‌‌های اجتماعی و فرهنگی است. تنها با رویکردی جامع و مشارکت جمعی میتوان به سوی آینده‌‌‌ای پایدار حرکت کرد.
کشورهای خاورمیانه، به‌‌‌ویژه در حاشیه خلیج‌فارس، با برنامه‌‌‌های بلندپروازانه‌‌‌ای در حال ایجاد شهرهای جدید و پایدار هستند. پروژه‌‌‌هایی مانند «نئوم» در عربستان‌سعودی و «مسکانی» در امارات، نمونه‌‌‌هایی از این تلاش‌‌‌ها هستند که با بهره‌‌‌گیری از فناوریهای پیشرفته و طراحی‌‌‌های پایدار، به دنبال ارتقای کیفیت زندگی هستند. با این حال، چالش‌‌‌های زیستمحیطی مانند کمبود آب، تغییرات اقلیمی و افزایش دما، مسیر دستیابی به این اهداف را دشوار کرده‌‌‌اند. بسیاری از این کشورها برای تامین آب، به فناوری‌‌‌هایی مانند آب‌‌‌شیرین‌‌‌کن‌‌‌ها وابسته‌‌‌اند که این موضوع هزینه‌‌‌ها و فشار بر محیط‌زیست را افزایش می‌دهد.
یکی از اهداف کلیدی در توسعه شهرهای پایدار، بهبود زیرساخت‌‌‌های حملونقل عمومی و کاهش وابستگی به خودروهای شخصی است. کشورهایی مانند امارات و قطر با سرمایه‌گذاری در سیستم‌های مترو و تراموا، گام‌‌‌هایی در این جهت برداشته‌‌‌اند، اما هنوز چالش‌‌‌هایی در اجرا و پذیرش این سیستم‌ها وجود دارد. از سوی دیگر، کاهش وابستگی به نفت و تنوع‌‌‌بخشی به اقتصاد، از دیگر اولویت‌‌‌های این کشورهاست. آنها با جذب سرمایه‌گذاری در حوزه‌‌‌های فناوریهای نوآورانه، استارت‌آپ‌‌‌ها و صنایع سبز، به دنبال ایجاد اقتصادی پایدار و مقاوم هستند.
با این حال، توسعه شهرهای پایدار نباید تنها به ابعاد اقتصادی و محیطی محدود شود. توجه به جنبه‌‌‌های اجتماعی و فرهنگی، افزایش فضای سبز و بهبود کیفیت زندگی نیز باید در اولویت قرار گیرد. همکاری میان کشورهای منطقه و نهادهای بین‌المللی نیز می‌‌‌تواند با تسهیل تبادل دانش و تجربیات، به پیشبرد اهداف توسعه پایدار کمک شایانی کند.
پرچم‌داران شهرهای پایدار در خاورمیانه
عربستان سعودی در سال‌های اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد شهرهای پایدار و هوشمند داشته است. این تلاش‌‌‌ها به‌‌‌ویژه در چارچوب برنامه‌‌‌های توسعه‌‌‌ای و اقتصادی این کشور، مانند «ویژن ۲۰۳۰» (Vision ۲۰۳۰) قرار دارند. البته پروژه‌‌‌های نوآورانه بسیاری در این کشور به منظور حرکت به سوی پایداری و کاهش وابستگی به نفت در حال اجراست. در این مسیر، پروژه «نئوم»(NEOM)، تاسیس یک شهر هوشمند و پایدار را در شمال غربی عربستان دنبال می‌کند که با تکیه بر فناوریهای نوین، حملونقل پایدار و انرژیهای تجدیدپذیر، بر ایجاد محیطی با کیفیت زندگی بالا تمرکز دارد. «طرح سعودی سبز» (Saudi Green Initiative) نیز با کاشت میلیون‌‌‌ها درخت و کاهش انتشار کربن، به حفاظت از محیط‌زیست و افزایش پوشش گیاهی کمک خواهد کرد. علاوه بر این، عربستان استانداردهای جدیدی برای «ساختمان‌‌‌ها و زیرساخت‌‌‌های سبز» تعیین کرده که شامل استفاده از مواد پایدار، کاهش مصرف آب و بهینه‌‌‌سازی انرژی است. در بخش حملونقل، بهبود سیستم‌های عمومی و استفاده از فناوری‌‌‌هایی مانند خودروهای برقی و مترو در دستور کار قرار دارد. همچنین، توسعه «شهرهای هوشمند» با بهره‌‌‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) برای افزایش بازدهی و کیفیت زندگی در حال اجراست. برنامهریزیهای بلندمدت و استفاده از فناوریهای پیشرفته، نشان‌‌‌دهنده عزم عربستان‌سعودی برای تنوع‌‌‌بخشی به اقتصاد، حفاظت از محیط‌زیست و بهبود کیفیت زندگی مردمش در راستای برنامه‌‌‌های توسعه پایدار است.
امارات متحده عربی نیز مانند عربستان‌سعودی در سال‌های اخیر به‌‌‌طور جدی به دنبال ایجاد شهرهای پایدار و هوشمند بوده و با استفاده از فناوریهای نوین و ابتکارات زیستمحیطی، اجرای برنامه‌‌‌هایی برای توسعه پایدار را دنبال کرده است.
دبی، یکی از شهرهای امارات، با اجرای پروژه‌‌‌های متعدد در حال تبدیل‌شدن به یک شهر هوشمند است. سیستم‌های مدیریت ترافیک، زیرساخت‌‌‌های دیجیتال و خدمات هوشمند از جمله این اقدامات هستند. هدف دبی ارائه تمام خدمات دولتی به‌‌‌صورت آنلاین و استفاده از فناوریهای نوین برای بهبود زندگی شهری است. همچنین، امارات با برنامه‌‌‌هایی مانند «استراتژی انرژی ۲۰۵۰» و «استراتژی سبز امارات»، در تلاش است تا به‌عنوان الگویی جهانی در زمینه پایداری و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای شناخته شود.
این کشور پروژه‌‌‌های بزرگ‌مقیاسی مانند «مسکن سبز» و «دبی ۲۰۴۰» را در دست اجرا دارد که بر طراحی پایدار و ایجاد فضاهای عمومی سبز تمرکز دارند. علاوه بر این، امارات با تاسیس یکی از بزرگ‌ترین مزارع خورشیدی جهان در منطقه «محمد بن راشد آل مکتوم»، به دنبال افزایش سهم انرژی خورشیدی در تولید برق است. طرح‌‌‌هایی نیز برای کاهش مصرف آب و انرژی در ساختمان‌‌‌ها و اخذ گواهینامه‌‌‌های سبز اجرا شده است.
امارات علاوه بر توسعه اقتصادی، به حفظ میراث فرهنگی و طبیعی خود نیز توجه دارد و برنامه‌‌‌هایی برای حفاظت از محیط‌زیست طراحی کرده است. با این اقدامات، امارات به‌عنوان یکی از کشورهای پیشرو در زمینه توسعه پایدار و شهرهای هوشمند در منطقه و جهان شناخته می‌شود. البته در خاورمیانه کشورهای دیگری نیز هستند که برای داشتن شهرهای پایدار تلاش می‌کنند و از آن جمله میتوان به قطر اشاره کرد. این کشور کوچک حوزه خلیج‌فارس که میزبان جام جهانی ۲۰۲۲ بود، تلاشهای زیادی برای ایجاد زیرساخت‌‌‌های پایدار و توسعه شهری انجام داد. پروژه‌‌‌هایی مانند «دوحه سبز» و سرمایه‌گذاری در حملونقل عمومی و فضاهای سبز نشان‌‌‌دهنده این است که قطر در مسیر ایجاد شهرهای پایدار و جذاب قرار دارد.
کشور بعدی عمان است. عمان نیز در حال توسعه پروژه‌‌‌های مختلفی برای ایجاد شهرهای پایدار است. این کشور به حفظ محیط‌زیست و استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر توجه خاصی دارد. از جمله پروژه‌‌‌های عمده در این زمینه میتوان به «استراتژی انرژی عمان» اشاره کرد که بر افزایش استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر تاکید دارد.
اردن نیز از این قافله عقب نمانده و به‌‌‌دلیل مواجهه با چالش‌‌‌های آب و محیط‌زیست، به ایجاد شهرهای پایدار روی آورده است. پروژه‌‌‌هایی مانند «پروژه آب و فاضلاب عمان» و تلاش برای بهبود سیستم‌های مدیریت آب، به کاهش مصرف و بهینه‌‌‌سازی منابع آب کمک می‌کند.
همچنین، طرح‌‌‌هایی برای بهبود حملونقل عمومی و افزایش فضای سبز در شهرهای این کشور در حال اجراست.
مصر کشور دیگری در خاورمیانه است که با پروژه «سرمایه‌گذاری شهر جدید» و «پروژه شهرهای جدید» در تلاش برای توسعه زیرساخت‌‌‌های پایدار و کاهش تراکم جمعیتی در شهر قاهره است. این کشور همچنین به پروژه‌‌‌های انرژی تجدیدپذیر مانند نیروگاه‌‌‌های خورشیدی و بادی پرداخته است. در نهایت ترکیه با پروژه‌‌‌های متعدد در زمینه انرژیهای تجدیدپذیر و طرح‌‌‌های شهری هوشمند در شهرهایی مانند استانبول و ازمیر، به دنبال ایجاد شهرهای پایدار است. برخی از این پروژه‌‌‌ها شامل بهبود حملونقل عمومی و افزایش فضاهای سبز هستند.
کشورهای مختلف خاورمیانه هر یک به نوعی در حال تلاش برای ایجاد شهرهای پایدار و بهبود کیفیت زندگی شهروندان خود هستند. با این حال، وجود چالش‌‌‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی، مانع پیشرفت کامل در این زمینه شده و ضرورت همکاری‌‌‌های بین‌المللی و محلی، نوآوری و سرمایه‌گذاری برای حل و فصل آنها بیش از پیش احساس می‌شود.
و اما ایران
ایران با وجود داشتن پتانسیل‌‌‌های فراوان برای ایجاد شهرهای پایدار، با چالش‌‌‌های بزرگی مانند کمبود آب، آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی و وابستگی به درآمدهای نفتی روبه‌‌‌روست. این مشکلات فشار زیادی بر منابع طبیعی وارد کرده و توسعه پایدار را دشوار می‌کنند. ضعف در زیرساخت‌‌‌ها، مانند سیستم‌های حملونقل عمومی و انرژیهای تجدیدپذیر و همچنین مدیریت شهری ناکارآمد، از دیگر موانع اصلی هستند. با این حال، تلاش‌‌‌هایی در جهت استفاده از انرژیهای خورشیدی و بادی، توسعه مترو و افزایش فضای سبز در برخی شهرها آغاز شده است. اگرچه این اقدامات هنوز در مراحل ابتدایی هستند، اما نشان‌‌‌دهنده آغاز حرکت به سمت شهرهای پایدارند. برای دستیابی به این هدف، نیاز به تحولات اساسی در مدیریت منابع، توسعه فناوریهای نوین و بهبود برنامهریزیهای شهری احساس می‌شود.
چه باید کرد؟
ایجاد شهرهای پایدار در ایران نیازمند تغییر در برنامه‌‌‌ریزی و مدیریت شهری است. استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر مانند خورشید و باد، وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی را کاهش داده و به بهبود کیفیت هوا کمک می‌کند. توسعه حملونقل عمومی پاک مانند مترو و اتوبوس‌‌‌های برقی، همراه با ایجاد مسیرهای دوچرخه‌‌‌سواری، ترافیک و آلودگی را کم می‌کند و زندگی شهری را بهتر می‌‌‌سازد.
مدیریت منابع آب در ایران، به دلیل شرایط خشک و نیمه‌‌‌خشک، بسیار مهم است. استفاده از فناوری‌‌‌هایی مانند آبیاری هوشمند و بازیافت آب، همراه با آموزش شهروندان، می‌‌‌تواند به تامین پایدار آب کمک کند. ایجاد فضاهای سبز و عمومی و تقویت مشارکت مردمی نیز از عوامل کلیدی در پایداری شهرها هستند.
همکاری‌‌‌های بین‌المللی و تبادل دانش می‌‌‌تواند به پیشرفت شهرهای پایدار در ایران کمک کند. تقویت قوانین حمایتی و مشوق‌‌‌های مالی نیز زمینه را برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های پایدار فراهم می‌کند. برای دستیابی به شهرهای پایدار، باید به ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی به طور همزمان توجه شود.
اگرچه ایران هنوز به شهرهای کاملا پایدار نرسیده، اما با برنامه‌‌‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری در فناوریهای نوین و همکاری‌‌‌های بین‌المللی، می‌‌‌تواند به این هدف نزدیک شود. توجه به ابعاد اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی در کنار توسعه اقتصادی، کلید موفقیت است.
* کارشناس ارشد EMBA
