اکوسیستم دیجیتال به کدام سو می‌رود؟

یکی از دلایل اصلی گسترش اکوسیستم همزمان شدن با برخی تحولات کلان سیاسی و اجتماعی و حضور برخی مدیران قوی و دلسوز در رأس مجموعه‌‌هایی مانند معاونت علمی و وزارت ارتباطات بود که با مداخلات قابل‌توجه در حاکمیت، توسعه اکوسیستم دیجیتال را تسهیل کردند.

موج دوم اکوسیستم دیجیتال در ایران مقارن با رشد کسب و کارهای حوزه فین‌تک بود. انواع کسب و کارها که موضوع آنها استفاده از فناوری‌‌های نوین در موضوعاتی مانند پرداخت، سرمایه‌گذاری، خرید اعتباری و... بود. اما پیشرانه اصلی گسترش موج دوم اکوسیستم دیجیتال رشد سکوهای تبادل رمزدارایی‌‌ها در میانه دهه ۹۰ در کشور بود.

امروز با هجوم فناوری هوش مصنوعی به زندگی بشر موج جدیدی در تحولات اکوسیستم دیجیتال نه فقط در ایران بلکه در جهان آغاز شده و این در حالی است که به نظر می‌رسد اکوسیستم دیجیتال در ایران در اثر کشمکش‌‌های مداوم رگولاتوری فرسوده‌‌تر از قبل شده است و بسیاری از کارآفرینان نسل اول و دوم این اکوسیستم عطای فعالیت را به لقای آن بخشیده‌‌اند. یکی از نشانه‌‌های این موضوع خروج موسسان اولیه و جایگزین شدن سرمایه‌گذاران بزرگ و نهادهاست که اگر منجر به تشویق کارآفرینان به فعالیت مجدد و راه‌‌اندازی کسب و کارهای دیگر در کشور می‌شد اتفاقی مبارک و میمون بود اما خروج کارآفرینان یک نشانه هشدار است.

برای اینکه آماری حسی از وضعیت رقابتی در این حوزه در منطقه داشته باشیم بد نیست نگاهی به آمار و ارقام بیندازیم. طبق آمارها طی سال‌های اخیر هر کدام از کشورهای امارات و ترکیه حدود ۱.۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خطرپذیر در حوزه استارت‌آپ‌‌ها داشته‌‌اند.

کشور امارات از سال ۲۰۱۸ یک وزارتخانه با نام هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال ایجاد کرده است و با ایجاد زیرساخت‌‌های پیشرفته و مقررات حمایتی، به یکی از مراکز برجسته فین‌‌تک در منطقه تبدیل شده است. بر اساس داده‌‌های Innovate Finance، در سال ۲۰۲۳، سرمایه‌گذاری در حوزه فین‌‌تک در امارات با رشد ۹۲ درصدی مواجه بوده و این کشور برای اولین بار در میان ۱۰ مرکز برتر جذب سرمایه‌گذاری فین‌‌تک قرار گرفته است. همچنین، تعداد استارت‌آپ‌‌های فین‌‌تک در امارات از ۸۵ مورد در سال ۲۰۱۸ به ۲۳۰ مورد در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است که نشان‌‌دهنده رشد چشمگیر این صنعت در کشور است.

ترکیه نیز در سال‌های اخیر شاهد رشد قابل‌‌توجهی در اکوسیستم فین‌‌تک خود بوده است. بر اساس گزارش‌‌ها تا سال ۲۰۲۳، تعداد کل شرکت‌های فین‌‌تک در ترکیه حدود ۸۴۳ شرکت بوده که از این تعداد ۶۹۶ شرکت به‌‌صورت فعال در این حوزه فعالیت می‌کنند. در سال ۲۰۲۳، ۲۶ استارت‌آپ فین‌‌تک جدید در ترکیه تاسیس شده‌‌اند که این تعداد کمترین میزان از سال ۲۰۱۸ به بعد است؛ در حالی که در سال ۲۰۱۸، ۹۶ شرکت جدید در این حوزه راه‌‌اندازی شده بود.

تا ماه مه ۲۰۲۴، توزیع شرکت‌های فین‌‌تک ترکیه (بر اساس حوزه فعالیت) در خدمات پرداخت ۲۶۸ شرکت، در فناوری‌‌های بانکی ۱۰۸ شرکت، در حوزه رمزدارایی‌‌ها و بلاک‌چین ۱۰۰ شرکت و در مالیه شرکتی ۸۳ شرکت هستند. این آمار نشان‌‌دهنده تنوع و رشد قابل‌‌توجه اکوسیستم فین‌‌تک در ترکیه با تمرکز ویژه بر خدمات پرداخت و افزایش علاقه به فناوری‌‌های نوظهوری مانند بلاک‌چین است.

در مقابل در حوزه رگولاتوری در کشور ما با چند مساله رو به رو هستیم؛ اول اینکه اکوسیستم دیجیتال در کشور ما با تنظیم‌‌گرانی باهوش و متنفذ اما به شدت محافظه‌‌کار روبه‌روست که عمدتا علاوه بر تنظیم‌‌گری یا نقش متصدی دارند یا می‌‌خواهند داشته باشند. این تضاد منافع در رقابت با بخش خصوصی بلای جان توسعه بخش خصوصی و مانع جدی تصمیم‌گیری درست از سوی تنظیم‌‌گران است.

به این موضوع باید مبهم بودن بسیاری از قوانین و مقررات و تناقضات موجود در قوانین مختلف و قدیمی و نیز نگاه محدود و بخشی تنظیم‌‌گران را نیز باید اضافه کرد که توسعه استارت‌آپ‌‌های ایران را با موانع جدی روبه‌رو کرده است. از جمله شایان ذکر است تنظیم‌‌گران بخشی با همان چارچوب و نگاهی که کسب و کارهای سنتی حوزه خود را تنظیم‌‌گری کرده‌‌اند درصدد تنظیم‌‌گری فناوری‌‌های نوظهور هستند.

به علاوه ماهیت فناوری و تنوع کسب و کارهای نوپدید مرزهای صلاحیت میان تنظیم‌‌گران بخشی را کمرنگ کرده و احتمالا نیاز است تا در کشور اصلاحات ساختاری در حوزه صلاحیت سازمان‌های تنظیم‌‌گر خصوصا در حوزه فین‌تک صورت پذیرد چرا که تنظیم‌‌گران مزبور تصویر بزرگ‌تر (که همانا توسعه اقتصاد دیجیتال مبتنی بر توسعه فناوری‌‌های نوظهور) را نمی‌‌بینند و طبیعتا متمرکز بر انجام وظایف بخشی خود هستند.

واقعیت مطلب این است که ظهور فناوری‌‌های جدید مانند سونامی در حال درنوردیدن جوامع است و در صورتی که مدل‌‌های حکمرانی متناسب با تحولات میدانی جدید بازسازی نشود محدودیت فناوران داخلی نتیجه‌‌ای جز تقدیم بازار به سکوهای خارجی و از دست رفتن بیش از پیش شفافیت و اعتیاد کاربران به سرویس‌‌های خارجی نخواهد داشت.

در نهایت لازم است تا قبل از آنکه فرصت‌‌ها از دست بروند، سیاستگذاران اکوسیستم دیجیتال خصوصا در حوزه فین‌تک در اتخاذ تصمیمات خود تصویر بزرگ‌تر رقابت منطقه‌‌ای و بین‌المللی و بر هم خوردن توازن قوا در این خصوص را مورد ملاحظه جدی قرار دهند و بر مبنای تکاپوی شدیدی که میان قدرت‌‌های منطقه‌‌ای در توسعه اقتصاد دیجیتال (خصوصا در حوزه فین‌تک) در جریان است، استراتژی‌‌های تقویت‌کننده فناوران داخلی را اتخاذ کنند.

* دبیر انجمن فین‌‌تک و فعال حوزه تنظیم‌‌گری رمزارز