«دنیای‌اقتصاد» کلید ارتقای تاب‌‌‌‌‌‌‌آوری اقتصادی بنادر در‌برابر حریق را بررسی می‌کند؛
نگاه کارشناسی به فاجعه بندر
- آتش در بندر شهیدرجایی مهار شد؛ بندر عباس به سوگ نشست
- سرنخ مهم درباره علت انفجار به روایت یک آتش‌‌‌‌‌‌‌نشان
تا زمان نگارش این گزارش، علت حادثه به‌صورت رسمی اعلام نشده و بر اساس پروتکل مدیریت بحران، مسوولیت اعلام آن بر عهده استاندار است، بااین‌حال علل احتمالی این رخداد غم‌‌‌‌‌‌‌انگیز و خسارت‌‌‌‌‌‌‌بار بر اساس روایت شاهدان عینی و آنچه تاکنون از کم و کیف حادثه منتشر شده، در پنج عنوان قابل‌دسته‌بندی است که «دنیای‌اقتصاد» در ادامه به آن پرداخته است.
اما به موازات اهمیت کشف علت حادثه، نحوه پیشگیری از وقوع آن نیز اهمیت دارد. بررسی «دنیای‌اقتصاد» از پروتکلهای ایمنی بنادر کشورهای توسعه‌یافته حاکی است، آنها با توجه به دامنه وسیع زیان اقتصادی ناشی از حریق احتمالی، بر «پیشگیری» متمرکز شده‌اند. این موضوع از یک‌سال قبل، زمانی‌که یک حریق نسبتا وسیع در بندر مدولین کرواسی رخداد، بار دیگر در کانون توجه قرارگرفت.
از روز شنبه این رخداد بارها به اشکال مختلف با حادثه انفجار در بندر بیروت مقایسه شده‌است؛ درحالی‌که به‌نظر می‌رسد دوربین تحلیلگران باید بنادری را نشانه بگیرد که از وقوع این حوادث به بهترین شکل پیشگیری می‌کنند.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، اردیبهشت سال‌گذشته بود که آتش‌سوزی سهمگینی در اسکله مدولین واقع در کرواسی رخداد و ۲۲ شناور پهلوگرفته در آن نقطه را منهدم کرد. این حادثه البته تلفات جانی نداشت، به‌ویژه با توجه به اینکه کانون حریق در لنگرگاه بود و سرنشینان قایق این فرصت را داشتند که برای گریز از آتش، به آب پناه ببرند و به داخل دریا شیرجه بزنند.
آتش‌‌‌‌‌‌‌نشان‌‌‌‌‌‌‌ها بلافاصله قایق‌‌‌‌‌‌‌های سالم را از کانون آتش دور کردند و این حریق بعد از چند ساعت مهار شد؛ اما مساله آتش‌سوزی‌‌‌‌‌‌‌های تصادفی در بنادر را در کانون توجه فعالان صنعت حمل‌ونقل و لجستیک قرارداد. در آن زمان این موضوع مورد‌توجه قرارگرفت که در لنگرگاه‌‌‌‌‌‌‌ها عواملی مثل خطاهای الکتریکی و نشت گاز می‌تواند عامل حادثه باشد، اما در داخل محوطههای بندری مخاطرات به‌مراتب جدی‌‌‌‌‌‌‌تری وجود دارد که بعضا دستکم گرفته می‌شوند؛ از مجاورت با پمپ‌بنزین‌‌‌‌‌‌‌ها و ایستگاه‌‌‌‌‌‌‌های سوخت‌‌‌‌‌‌‌رسانی تا داخل کارخانه‌‌‌‌‌‌‌های مرمت کشتی‌‌‌‌‌‌‌ها، گاراژها و از همه مهم‌تر، محمولههای کانتینری ذخیره‌سازی‌شده، بنابراین همه بنادر باید همپای طرح اضطراری مهار حریق، یک طرح مناسب برای پیشگیری نیز داشته باشند.
این طرح‌ها قاعدتا خرید انواعی از تجهیزات مدرن کشف حریق را به سرمایه‌گذاران بندری تحمیل می‌کند؛ اما در نهایت مواهب اقتصادی ناشی از ارتقای ایمنی بیش از هرکسی نصیب فعالان اقتصادی در همین حوزه خواهدشد. بنادر دنیا در فازهای توسعه به‌منظور ارتقای ضریب ایمنی، انواعی از دوربینهای حرارتی و نمایشی را به شکل ثابت و متحرک بهکار می‌گیرند تا هر نوع حریق احتمالی در داخل محتوای یک کانتینر را در نطفه شناسایی و از بروز فاجعه جلوگیری کنند.
به‌عنوان مثال این قبیل تجهیزات روی جرثقیل‌‌‌‌‌‌‌هایی که در پروسه حمل، بارگیری و تخلیه‌بار مورد‌استفاده قرار می‌گیرند، نصب می‌شوند. از این قبیل تجهیزات می‌توان به‌عنوان بخشی از یک سامانه یکپارچه «هشدار سریع حریق» در بنادر یاد کرد که اگر همپای تامین بهبود کمی و کیفی تجهیزات اطفای حریق توسعه پیدا کند، هرگز یک آتش محدود در یک محموله تبدیل به یک انفجار مهیب نخواهد شد. این تجهیزات علاوه‌بر نقش پیشگیرانه‌‌‌‌‌‌‌ای که می‌تواند از شدت تلفات انسانی آتش‌سوزی‌‌‌‌‌‌‌های احتمالی ایفا کند، تاب‌‌‌‌‌‌‌آوری بندر در‌برابر حریق را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
سرنخ حادثه از زبان یک آتش‌‌‌‌‌‌‌نشان
اظهارات مدیرعامل سازمان آتش‌‌‌‌‌‌‌نشانی شهر تهران که به‌همراه تیمی از پایتخت از حوالی بامداد روز یکشنبه در محل حادثه حضور و بخشی از عملیات اطفای حریق را بر عهده داشته‌است، یک کلیدواژه مهم دارد که پرده از علت احتمالی این حادثه برمی‌دارد و نشان می‌دهد ریشه‌‌‌‌‌‌‌یابی صورت‌گرفته درباره ضرورت ارتقای تجهیزات کشف حریق توسط «دنیای‌اقتصاد» تا چه اندازه به صحت نزدیک است. قدرت‌‌‌‌‌‌‌اله محمدی در گفت‌وگویی که با خبر‌‌گزاری «دانشجو» انجام داده، گفته است که کانون اصلی حریق در منطقه‌ای از کانتینرها قرار داشت که دچار بیشترین شدت آتش‌سوزی شده‌بودند.
این کانتینرها تحت‌تاثیر حرارت بالا دچار «حبس حرارتی» شده و در نهایت این موضوع موجب انفجار شد. اظهارات محمدی نشان می‌دهد در صورتی‌که تجهیزات بررسی وضعیت حرارتی داخل کانتینرها وجود داشته و به شکل فعال در مورد محموله‌‌‌‌‌‌‌هایی که حاوی مواد قابل‌اشتعال بوده، مورد‌استفاده قرار می‌گرفت، این حبس حرارتی اصلا اتفاق نمی‌‌‌‌‌‌‌افتاد و آتش پیش از سرایت دامنه‌‌‌‌‌‌‌دار می‌توانست مهار شود. توضیح او البته فنی است و نمی‌تواند گویای همه ابعاد و علت حادثه باشد.
انتظار افکار عمومی برای اعلام علت حادثه و مجازات مقصران احتمالی ادامه دارد و احتمالا این پروسه در بهترین حالت چند روز به طول بینجامد. با این‌حال قطعات پازلی که از کنار هم چیدنش می‌توان به دلیل اصلی این انفجار زیان‌بار که هم تلفات جانی پرشماری داشته و هم به زیرساخت‌های مهم و حیاتی بزرگ‌ترین مجتمع بندری کشور آسیب وارد کرده‌است، به‌تدریج در حال تکمیل‌شدن است.
آیین‌نامه ایمنی بنادر چه می‌گوید؟
ماده 22 آیین‌نامه ایمنی در بنادر می‌گوید؛ در محل‌‌‌‌‌‌هایی که عملیات تخلیه و بارگیری در بندر انجام می‌شود، باید وسایل اعلام حریق و اطفای حریق کافی متناسب با نوع کالا موجود و در دسترس باشد. همچنین بر اساس ماده25، هرگونه کالای خطرناک باید طبق موازین حفاظتی و ایمنی مندرج در دستورالعمل‌ها، الزامات ملی و بین‌المللی بسته‌‌‌‌‌‌بندی، علامت‌‌‌‌‌‌گذاری و برچسب‌‌‌‌‌‌زنی شده باشد و بر این اساس تخلیه، بارگیری، حمل و انبار شوند.
ماده 98 آیین‌نامه مذکور نیز به موضوع حریق می‌پردازد: «بنادر باید دارای وسایل و تجهیزات کافی پیشگیری و مبارزه با آتش‌سوزی بوده و در تمام ساعات شبانه‌‌‌‌‌‌روز، اشخاصی که از تعلیمات لازم بهره‌مند هستند و به طریق استفاده از وسایل و تجهیزات مربوطه آشنا هستند را در اختیار داشته باشند.» در ادامه در مواد 99 تا 101 نیز تاکید شده که در انبارها، ساختمان‌ها و تاسیسات باید با توجه به وسعت آنها از تجهیزات کشف، اعلام و اطفای حریق استفاده شود. علاوه‌بر این، مشتقات نفتی و مواد شیمیایی قابل‌اشتعال و انفجار باید در مکان‌های خاص و دور از حرارت، جرقه، تابش مستقیم نور خورشید و در محل‌‌‌‌‌‌هایی که احتمال وقوع آتش‌سوزی ندارند، نگهداری شوند. بر اساس مفاد این آیین‌نامه، انبار‌کردن و چیدمان مواد قابل‌اشتعال در مجاورت مواد با قابلیت اشتعال سریع ممنوع است.
هنوز علت حادثه به‌طور رسمی اعلام نشده و در نتیجه اطلاعاتی از مسببان احتمالی آن که با قصور و تقصیر در بروز یک فاجعه انسانی و اقتصادی با ابعاد گسترده نقش داشته‌‌‌‌‌‌اند، در دست نیست. اما محتوای آیین‌نامه ایمنی در بنادر نشان می‌دهد وقوع این حادثه می‌تواند از سه علت نشات‌گرفته باشد.
علت نخست احتمالی فقدان تجهیزات پیشگیرانه از وقوع حریق مهیب در محوطههای بندرگاهی در بندر شهیدرجایی است. افزون بر تجهیزات متعارف اعلام و اطفای حریق که براساس پروتکلهای رایج در سالن‌‌‌‌‌‌ها و محوطههای روباز بنادر وجود دارد، در بنادر مدرن دنیا تجهیزات پیشرفته پیشگیری از حریق نیز نصب می‌شود. یکی از این تجهیزات «دوربینهای حرارتی» است. این سامانه‌‌‌‌‌‌ها برای تشخیص آتش حرارتی برای هشدار اولیه بهکار گرفته می‌شود و از زیرساخت‌های مهم ایمنی بنادر محسوب می‌شود. به‌تازگی اخباری از برنامه بندر یاریمکا در ترکیه برای تجهیز به این امکانات منتشر شد. اگر چنین تجهیزاتی در بندر شهیدرجایی نیز وجود داشت، قاعدتا حتی در صورت اشتعال، ابعاد حادثه تا این اندازه وسعت پیدا نمی‌کرد.
علت احتمالی دیگر، دپوی غیرایمن کانتینرهای محتوی مواد قابل‌اشتعال و انفجار بدون رعایت ضوابط مربوطه در این‌خصوص است.
منطقه ویژه شهیدرجایی واقع در سواحل بندرعباس، یکی از گرم‌ترین نقاط کشور محسوب می‌شود که شدت تابش آفتاب در آن بالاست و در نتیجه رعایت اصول ایمنی در عملیات لجستیک بسیار مهم است و هر نوع کوتاهی یا اغماض احتمالی می‌تواند فاجعه‌‌‌‌‌‌آفرین باشد. البته علت دیگری هم درباره این حادثه در گمانه‌‌‌‌‌‌زنی‌‌‌‌‌‌ها مطرح‌شده که ناظر بر ماده25 آیین‌نامه ایمنی در بنادر است؛ اینکه ممکن است محتویات خطرناک محموله‌‌‌‌‌‌ای که عامل انفجار بوده، به هر دلیل به‌درستی اظهار نشده باشد. در این‌صورت خطای انسانی مربوط به عامل تصمیم‌گیر درباره چگونگی حمل و محل دپوی بار نبوده‌است؛ بلکه صاحب بار باید به‌عنوان مقصر یا یکی از مقصران اصلی شنبه سیاه بندر شهیدرجایی معرفی شود.
افشای حقایقی از چیدمان غیراستاندارد کانتینرها
رعایت‌نکردن استانداردهای انبارداری در بندر شهیدرجایی و نبود تفکیک بین کانتینرهای آتش‌‌‌‌‌‌‌‌زا و دیگر کالاها، اطفای حریق در بندر شهیدرجایی را طولانی‌‌‌‌‌‌‌‌تر از زمان موردانتظار کرده‌است. به گفته رئیس کمیسیون عمران مجلس در جانمایی کانتینرها و فاصله بین چیدمان آنها استانداردها و مقررات درنظر گرفته نشدهاست. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، محمدرضا رضایی‌کوچی، رئیس کمیسیون عمران مجلس درباره آخرین وضعیت آتش‌سوزی در بندر شهیدرجایی توضیح داد: مهار حریق تحت‌کنترل است اما از آنجاکه از محتوای کانتینرها اطلاعی ندارند با رسیدن حرارت به هر کانتینر، آنها هم منفجر می‌شوند.
هیچ تفکیکی در بین کانتینرها وجود ندارد و کانتینر مواد غذایی و پوشاک در کنار یا بر روی کانتینرهای آتش‌‌‌‌‌‌‌‌زا چیده شده و به همین‌دلیل برخی از کانتینرها با اینکه حریق هنوز به آنها نرسیده‌است با حرارت هم منفجر می‌شوند. وی با اشاره به پیش‌بینی پایان حریق درباره دلایل محقق‌نشدن آن توضیح داد و گفت: پیش‌بینی می‌کردیم که عملیات حریق تا ۲ساعت دیگر به پایان برسد اما کانتینرهایی به‌دلیل حرارت بالا دچار حریق شده و سایر کانتینرهای دیگر را درگیر حریق کرد و الان قسمت جدیدی از بندر دچار آتش شده‌است.
به گزارش «ایلنا» رئیس کمیسیون عمران مجلس افزود: همزمان، نیروها در حال تخلیه کانتینرها هستند تا فاصله بین کانتینرها افزایش پیدا کند و حریق به کانتینرهای دیگر سرایت نکند. رضایی‌کوچی درباره تعداد کانتینرهایی که دچار حریق شده و از بین‌رفته‌‌‌‌‌‌‌‌اند، گفت: فعلا بررسی‌‌‌‌‌‌‌‌های دقیق انجام نشده، اما تخمین می‌زنند که بیش از ۱۰هزار کانتینر از بین‌رفته‌است. وی با انتقاد از عدم‌رعیات مقررات در بندر شهیدرجایی تاکید کرد: موضوع مهم این است که مقررات در جانمایی کانتینرها رعایت نشده و فاصله بین چیدمان منطبق با استانداردها نیست و بین کانتینرها متناسب با بار تفکیک‌بندی انجام نشدهاست و همه مواد کنار هم قرارگرفته‌اند و متاسفانه استانداردهای انبارداری رعایت نشدهاست.
ارزش اقتصادی بندر شهید رجایی
بندر شهیدرجایی واقع در فاصله 15کیلومتری خروجی غربی شهر بندرعباس در استان هرمزگان و در حاشیه خلیج‌فارس، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بندر تجاری ایران است. این بندر با وسعت 2400 هکتاری پس‌‌‌‌‌‌کرانه، به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک و نزدیکی به تنگه هرمز، نقش کلیدی در مبادلات تجاری بین‌المللی ایفا می‌کند. بندر شهیدرجایی در حال‌حاضر نه‌تنها بزرگ‌ترین، بلکه به لحاظ امکانات زیرساختی، مجهزترین بندر کشور نیز محسوب شده و به‌عنوان دروازه اصلی تجارت دریایی ایران شناخته می‌شود.
اگرچه طی سال‌های اخیر تحریم‌ها نقش این بندر به‌عنوان یکی از حلقه‌‌‌‌‌‌های اصلی زنجیره تامین جهانی را کمرنگ‌کرده و نقش ایران در حوزه تجارت دریایی کمتر از یک‌درصد است، اما همچنان حجم بارگیری در این بندر دستکم در بعد منطقه‌ای قابل‌توجه است. بندر شهیدرجایی با داشتن روابط دریایی و مبادله کالا با 80 بندر معروف بین‌المللی و 21 خط کشتیرانی لاینر، در سال‌های اخیر همواره بین 50 تا 55درصد از تجارت دریایی ایران را پشتیبانی کرده‌است. این بندر ظرفیت جابه‌‌‌‌‌‌جایی سالانه 90میلیون‌تن انواع کالا و پذیرش بیش از چهار‌هزار کشتی از انواع فله‌‌‌‌‌‌بر، کانتینری و نفتکش را دارد. سال‌گذشته تخلیه و بارگیری حدود 81میلیون‌تن کالا در این بندر انجام شده‌است.
بندر شهیدرجایی در برخی رتبه‌‌‌‌‌‌بندی‌‌‌‌‌‌های سالانه لویدز در زمره 100 بندر برتر جهان قرار داشته، اما در سال‌های اخیر تبعات تجاری تحریم، رتبه این بندر را تنزل داده‌است. به این ترتیب فارغ از فازهای توسعه‌‌‌‌‌‌ای آتی، بندر شهیدرجایی در وضعیت فعلی نیز یکی از بنادر مهم منطقه و بلکه جهان محسوب می‌شود که ارزش اقتصادی غیر‌قابل‌چشم‌‌‌‌‌‌پوشی برای کشور دارد. طبق داده‌های آمارنامه سازمان بنادر و دریانوردی کشور در سال1403 حجم تخلیه و بارگیری کالا 164میلیون تن بوده که 53درصد از این میزان در بندر شهیدرجایی انجام شده‌است، پس از آن بندر امام‌خمینی(ره) در رتبه بعدی قرار دارد که حجم بارگیری و تخلیه آن از کل تجارت دریایی کشور 30درصد بوده‌است.
از طرفی این بندر از نظر بارگیری و تخلیه محمولههای کانتینری جایگاه ممتازی درمیان بنادر کشور داشته و حمل‌ونقل 82درصد از این نوع محموله‌‌‌‌‌‌ها را پشتیبانی می‌کند. این بندر همچنین در نقل و انتقال فرآورده‌های نفتی که مبدأ واردات یا صادرات آنها 21 کشور گوناگون است، نقش مهمی دارد؛ به‌طوری که طی ۱۲ماه سال۱۴۰۳، از ۵۲میلیون و ۵۴۲هزار تن فرآورده‌های نفتی، ۲۷میلیون و ۱۴۹هزار‌تن در این بندر تخلیه یا بارگیری شده‌است.
حاشیه‌‌‌‌‌‌‌‌‌نگاری از آب و آتش
صاحبان‌بار از وضعیت کالا و بار خود در بندر شهیدرجایی اطلاعی ندارند و باید پس از اطفای حریق و از سرگیری فعالیت‌ها به این موضوع رسیدگی شود. این موضوع را مسعود دانشمند، عضو هیات‌مدیره کانون موسسات حمل‌ونقل به «ایلنا» گفت و افزود: برای اعلام خسارت به بیمه نیاز به اطلاعات دقیق و درست است. تعیین‌تکلیف پرداخت خسارت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و جایگزین‌کردن کالاهایی به‌ویژه مواد اولیه برای تولید مجدد حداقل ٣ تا ۵ ماه زمان می‌برد. بنا بر اعلام گمرک، در این حادثه کانتینرهای صادراتی شامل قیر و پارافین و نیز تعدادی کانتینر وارداتی حاوی مواد شیمیایی دچار حریق شدند.
سازمان بنادر و دریانوردی بیش از سه ماه است که با «سرپرست» اداره می‌شود و وزیر راه و شهرسازی هنوز برای مدیریت آن تصمیم نگرفته‌است. سعید رسولی، معاون حمل‌ونقل وزارت راه و شهرسازی با حفظ سمت، از اول بهمن ماه این سازمان مهم و حیاتی در حوزه حمل‌ونقل و تجارت را اداره می‌کند. این موضوع مورد انتقاد بسیاری از فعالان صنعت دریایی است و آن را برای روند پیگیری ماموریت‌های سازمان بنادر، آسیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌زا تلقی می‌کنند.
سهم بندر شهیدرجایی از حمل کالاهای اساسی در طول سال بین سه تا چهار‌درصد است و از این بابت جای نگرانی وجود ندارد. در عین‌حال با توجه به توقف فعالیت بندری، کشتی‌های حامل کالاهای اساسی به بندر امام‌خمینی(ره) در استان خوزستان هدایت شدند.
آمار تلفات جانی این حادثه تا لحظه نگارش این خبر 18 نفر اعلام‌شده‌است و بنا بر اعلام مسوولان حدود 190نفر از بیش از 700مصدوم حادثه همچنان در بیمارستان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها بستری هستند. گفته می‌شود برخی از افراد بستری در بیمارستان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها دچار نقص عضو اساسی شده‌اند و روایت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های غیررسمی از احتمال افزایش آمار فوتی‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نیز پس از بازگشت کامل به وضعیت عادی وجود دارد.
سامانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گمرک در جریان این حادثه آسیبی ندیده و از ظهر روز گذشته فعالیت‌های گمرکی از سر گرفته شد.
گمرک ایران اعلام کرد؛ بخش عمده فعالیت‌های گمرکی از سر گرفته شد و عملیات ترخیص‌کالا هم در بخش ترانزیت داخلی و خارجی و هم در بخش صادرات و هم ترخیص‌کالاهای اساسی تشریفات گمرکی در حال انجام است.
سندیکای بیمه کارگران ایران کلیات شرایط دریافت خسارت آسیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دیدگان حادثه بندر شهیدرجایی را اعلام کرد.
بر این اساس خسارت‌های مربوط به اموال، مسوولیت‌ها و اشخاص تحت‌پوشش شرکت‌های بیمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای، پس از فراهم‌شدن امکان حضور ارزیابان خسارت و کارشناسان شرکت‌های بیمه، مطابق رویه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جاری در صنعت بیمه و انطباق شرایط حادثه با شرایط بیمه‌نامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های صادره، در اسرع‌وقت در وجه ذی‌نفعان قانونی بیمه‌نامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مذکور پرداخت خواهدشد. بیمه مرکزی نیز یک تیم کارشناس برای بررسی وضعیت بیمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای خسارت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دیدگان به بندرعباس اعزام کرد.
