«دنیای‌اقتصاد» آینده صنعت پتروشیمی ایران را بررسی کرد
فرار از افق کوتاه‌‌مدت
اخیرا که در خلال همایش بین‌المللی پتروکم ۲۰۲۵ مدیران ارشد اقتصادی کشور از ضرورت گذار صنعت پتروشیمی از وضعیت فعلی به صنعتی پیچیده‌‌تر بحث شده و حسن افشین معاون علمی و فناوری رئیس‌‌جمهور از این ایده در صنعت پتروشیمی بحث کرده، گفتوگو پیرامون نحوه تحول این صنعت در سطح رسانه‌‌ای اوج گرفته است. انتقاد اصلی برخی از کنشگران به صنعت پتروشیمی این است که در وضع کنونی، پتروشیمی با تولید محصولات خام و صادرات آنها تنها به صورت موقت تامین‌‌کننده ارز کشور در حال ایفای نقش است.
حال آنکه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی شامل فرآیندهایی است که توان ارتقای خلق ارزش افزوده و ثروت‌‌آفرینی را دارند. اما زنجیره این صنعت به دلیل مدیریت پراکنده و سیاست‌‌های نادرست، به طور نامتوازن توسعه‌یافته و همین عامل به انحراف این صنعت از اهداف بلندمدت منتج شده است.
بخش بالادستی صنعت پتروشیمی در ایران در حالی پیشرفت‌‌های بسیاری داشته، که وضعیت در بخش صنایع میانی (نظیر انواع پلیمرها از قبیل پلی‌‌اتیلن، پلی‌‌پروپیلن و پی‌‌وی‌‌سی) مناسب نیست. بهره‌‌وری در صنایع پایین‌‌دستی نیز بسیار پایین است و برای بهبود این وضعیت باید تمرکز بر بهبود ظرفیت عملیاتی و توسعه صنایع میان‌‌دستی باشد تا زنجیره ارزش تکمیل و عملکرد صنعت بهبود یابد.
«دنیای‌اقتصاد» در گفتوگو با دکتر مجید رئوفی پژوهشگر ارشد انرژی سعی کرده به بررسی علل بی‌‌توجهی به این صنعت و راه فرار پتروشیمی از افق کوتاه‌‌مدت بپردازد. توسعه زنجیره ارزش، پیچیدگی‌‌های فرآیند تولید و تقویت فعالیت‌‌های دانش‌‌بنیان و تحقیق و توسعه و سوالاتی شامل چگونگی ایجاد این پیچیدگی‌‌ها، راهکارهای توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی در ایران، موانع جذب سرمایه‌گذاری‌‌های خارجی و چگونگی استفاده از ظرفیت‌‌های دانش‌‌بنیان برای ارتقای نوآوری در صنعت پتروشیمی از دیگر محورهای این گفتوگو بوده است.
به گفته رئوفی تامین پایدار خوراک، مهم‌ترین دغدغه امروز صنعت پتروشیمی است در حالی که کشور می‌تواند با توسعه دانش، از پتانسیل تولیدات پایه به سود بازیگری در بسیاری از بازارهای مهم‌تر در محصولات راهبردی‌‌تر استفاده کند.
درباره ارزآوری صنعت پتروشیمی ایران بحث‌‌های بسیاری می‌شود اما واقعا جایگاه ما در صنعت پتروشیمی جهان کجاست؟
شکاف عمیقی که میان ارزش فروش محصولات پتروشیمی در دنیا (۳۵۰۰ میلیارد دلار) و ارزش صادرات محصولات پتروشیمی در ایران (۲۰ میلیارد دلار) وجود دارد، می‌تواند نگاهی کلان درباره وضعیت صنعت پتروشیمی ایران در جهان به ما بدهد؛ همزمان تفاوت در بحث فرآیند تولید و ارزش صادراتی محصولات اصلی صنعت پتروشیمی هم موضوعی است که باید مورد توجه قرار گیرد. صنعت پتروشیمی ایران در حال حاضر در سطح پایینی از زنجیره ارزش قرار دارد. البته این موارد را باید در کنار مزیت پتروشیمی برای اقتصاد ایران دید؛ اینکه در دوره تحریمهای نفتی و اقتصادی، بخش پتروشیمی یکی از ارزآور‌ترین بخشهای کشور بوده و توانسته مشکلات اقتصادی و ارزآوری بخشهای دیگر را مرتفع کند. در نتیجه برای توضیح دقیق‌تر مشکلات موجود در توسعه زنجیره ارزش این صنعت باید به جایگاه و ارزش تولیدات پتروشیمی در شرایط تحریمهای نفتی و اقتصادی توجه کرد.
روند خصوصی‌‌سازی در صنعت پتروشیمی چه تغییراتی در ساختار و برنامه‌‌های توسعه این بخش ایجاد کرده؟
از سال ۱۳۹۰ به بعد، با گسترش خصوصی‌‌سازی‌‌ها در صنعت پتروشیمی، نقش شرکت ملی پتروشیمی در مدیریت مجتمع‌‌ها کاهش یافت و به یک بخش نظارتی و تنظیم‌‌کننده تبدیل شد. این تغییر باعث شد که شرکت ملی نتواند برنامه‌‌های توسعه زنجیره ارزش خود را که ممکن است از لحاظ اقتصادی اولویت نداشته باشند، پیش ببرد. از بخش خصوصی نمی‌توان انتظار داشت که بدون انگیزه اقتصادی، برنامه‌‌های قبلی را پیگیری کنند، مگر اینکه فضای رقابتی ایجاد شود که به پیشبرد اهداف کلان صنعت منجر شود. در حوزه راهبری، دو رویکرد اصلی وجود دارد؛ یکی تولید برای صادرات و ارزآوری بیشتر که به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که در پروژه‌‌های کم‌‌هزینه با بازگشت سرمایه سریع‌‌تر سرمایه‌گذاری کنند، اما این رویکرد توجه کمتری به زنجیره ارزش دارد. از سوی دیگر، رویکرد توسعه زنجیره ارزش بر ایجاد ارزش افزوده تمرکز دارد، ولی در شرایط تحریمی، شرکت‌ها بیشتر به سمت سرمایه‌گذاری‌‌های سریع‌‌تر و کم‌‌هزینه‌‌تر می‌‌روند که مانع توسعه کامل زنجیره ارزش و سودآوری بلندمدت می‌شود.
تحولات بازار نفت در سال‌های اخیر در کنار تداوم تحریم‌‌ها، چه تاثیری بر مدل توسعه صنعت پتروشیمی ایران مبتنی بر گاز طبیعی گذاشته است و آیا این روند همچنان پایدار خواهد ماند؟
پیشران توسعه صنعت پتروشیمی ایران خوراک ارزان گاز طبیعی بوده که جزئی از سیاست گسترش گازرسانی و استفاده از گاز به جای سوخت‌‌های مایع در صنایع است. این روند هدفش ایجاد فرصت‌‌های بیشتر برای صادرات میعانات و نفت خام در شرایط غیرتحریمی بوده، زیرا بهره‌‌برداری از فروش نفت مقرون‌‌به‌‌صرفه‌‌تر است. اما با افزایش تولید نفت در دنیا، پیشی گرفتن عرضه از تقاضا، توسعه نفت شیل در ایالات متحده و افزایش میزان تولید ایالات متحده در سال گذشته که به رکورد ۱۳.۵ میلیون بشکه در روز رسید، شرایط و روند بازار نفت تغییر کرده است. تحریم‌‌ها باعث کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و همکاری‌‌های بین‌المللی شده است، اما همچنان شرکت‌های چینی که دسترسی به فناوری‌‌های روز دارند، به حل مشکلات توسعه زنجیره ارزش کمک کرده‌‌اند. به نظر می‌رسد در صورت وجود اراده برای اجرای طرح‌‌های کارشناسی‌‌شده، دستیابی به لایسنس و دانش فنی برای توسعه صنعت پتروشیمی مشکلی نخواهد داشت.
ایران در بخش بالادستی صنعت پتروشیمی (تولید محصولات پایه مانند متانول، اتیلن و آمونیاک) چه جایگاهی دارد و چگونه می‌تواند از این ظرفیت‌‌ها برای توسعه بیشتر بهره‌‌برداری کند؟
با توجه به محدودیت‌های جذب سرمایه و مدیریت صنعت پتروشیمی، ایران به سمت تولید بیشتر متانول رفته است، اما با ظرفیت ۱۵ میلیون تنی در غرب آسیا و رتبه اول تولید، به دلیل ناترازی انرژی و کمبود خوراک، همه این ظرفیت قابل استفاده نیست. این امر باعث شده با وجود درآمد سالانه ۲ میلیارد دلاری متانول، کشور متناسب با ظرفیت‌‌های زنجیره ارزش متانول منتفع نشود. در بخش آمونیاک، ایران عملکرد خوبی دارد و تولید آن از عربستان سعودی بیشتر است، با فاصله کمی از متوسط جهانی. ایران یکی از صادرکنندگان آمونیاک بوده که در تولید اوره و کود کشاورزی نقش اساسی دارد.
در بخش اتیلن و پلی‌‌اتیلن، ایران با ظرفیت تولید ۱۳ میلیون تن اتیلن و ۱۰ میلیون تن پلی‌‌اتیلن، جایگاه خوبی دارد. اتیلن با سهم ۲۹ درصدی از کل محصولات پایه پتروشیمی، جایگاهی بالاتر از میانگین جهانی ۲۲درصد دارد. این بخش از نظر درآمدزایی نیز حائز اهمیت است، به‌‌ویژه پلی‌‌اتیلن که یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی کشور محسوب می‌شود. در سال ۱۴۰۰، ایران با صادرات گریدهای مختلف پلی‌‌اتیلن حدود ۴.۳ میلیارد دلار درآمد ارزی کسب کرد، که به‌رغم حجم صادرات کمتر، از نظر ارزش از متانول پیشی گرفته است.
ایران در بخش پایین‌‌دستی صنعت پتروشیمی (تولید محصولات نهایی و پیچیده‌‌تر) چه چالش‌‌هایی دارد و چه اقداماتی باید برای توسعه این بخش انجام شود؟
طرح‌‌های جدید ایران در حوزه پلی‌‌الفین‌‌ها (پلی‌‌اتیلن و پلی‌‌پروپیلن) مبتنی بر فناوری MTO هستند که از متانول، پلی‌‌الفین تولید می‌کنند. هر واحد پلی‌‌الفین حدود ۲.۶ تا ۳ واحد متانول مصرف می‌کند که بازده فرآیند را کاهش می‌دهد. با این حال، به دلیل بازار قوی پلی‌‌اتیلن و پلی‌‌پروپیلن و نیاز داخلی به پلی‌‌پروپیلن، توسعه این بخش مهم است. ایران سالانه بیش از ۱.۲ میلیارد دلار برای واردات پلی‌‌پروپیلن هزینه می‌کند و با گسترش تولید داخلی، می‌توان از ارزبری جلوگیری و تا ۲ میلیارد دلار صرفه‌‌جویی ارزی داشت. برای تولید پروپیلن، از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود MTP .که در آن متانول به پروپیلن تبدیل می‌شود، MTO که متانول به اتیلن و پروپیلن تبدیل کرده و واحدهای تکمیلی برای تولید پلی‌‌اتیلن و پلی‌‌پروپیلن راه‌‌اندازی می‌شود، و PDH که در آن پروپان به پروپیلن تبدیل می‌شود. خوراک اصلی روش PDH پروپان است که موجب تعارض منافع بین صنایع نفت و گاز می‌شود. LPG شامل پروپان و بوتان با قیمت خوبی صادر می‌شود، بنابراین سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند به جای سرمایه‌گذاری در مجتمع‌‌های PDH، پروپان را برای صادرات LPG استفاده کنند.
برای به‌‌صرفه‌‌تر کردن مجتمع‌‌های PDH، نیاز به تخفیف ۲۴ درصدی برای خوراک پروپان وجود دارد که چالش‌‌هایی را ایجاد کرده است. برای توسعه زنجیره تولید و کاهش وابستگی به واردات پروپیلن، نیاز به تخفیف در قیمت خوراک داریم. همچنین، بررسی پتروشیمی‌‌های خوراک مایع و محصولات آروماتیک در طرح‌‌های جهش دوم و سوم در حال انجام است. تامین خوراک پایدار، مهم‌ترین دغدغه امروز صنعت پتروشیمی است.
در این راستا، اقدامات مختلفی انجام شده تا شرکت‌های بزرگ پتروشیمی در توسعه میادین گازی و بخش بالادست مشارکت کنند و شرایط ورود به این بخش مهیا شود. این موضوع باید به‌‌طور جدی پیگیری شود تا خوراک پایدار برای پتروشیمی‌‌ها تامین شود، زیرا در غیاب خوراک پایدار، هیچ‌‌یک از اجزای زنجیره ارزش کارکرد و معنای واقعی خود را نخواهد داشت.
