«دنیای‌اقتصاد» گزارش میدهد؛
اوپک؛ گذشته، حال و آینده نامعلوم
در طول سالها، اوپک با چالش‌‌های مختلفی مانند تغییرات تکنولوژیکی، تحولات در سیاستهای انرژی و ظهور منابع جدید نفتی همچون شل، روبهرو بوده است. با‌این‌حال، این سازمان همچنان یکی از بازیگران اصلی در تعیین قیمتها و روند تولید نفت در بازار جهانی به شمار می‌رود و تاثیرات آن بر اقتصاد جهانی غیرقابل‌انکار است.
اوپک در تاریخ ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ در بغداد، پایتخت عراق، تاسیس شد. کشورهای بنیان‌‌گذار آن ایران، عراق، عربستان سعودی، کویت و ونزوئلا بودند. اوپک یک سازمان بیندولتی دائمی است. هدف این سازمان حفاظت از منافع کشورهای تولیدکننده نفت بود. در روزهای اولیه تاسیس اوپک، تغییرات عمده اقتصادی و سیاسی جهانی بازار نفت را شکل دادند.
در آن زمان، با پایان بازسازی پس از جنگ جهانی دوم، بسیاری از کشورهای تازه‌استقلال‌یافته ظهور کردند و شرکتهای موسوم به «هفت خواهر» بر بازار نفت جهانی تسلط داشتند. این هفت خواهر، هفت شرکت چندملیتی (بی.پی، شِورون، شل، اکسون، موبیل، تکساکو) بودند که از دهه ۱۹۴۰تا ۱۹۷۰بازار نفت جهان را در اختیار داشتند. این کارتل نفتی قدرتمند ۸۵درصد از ذخایر نفتی جهان را کنترل می‌‌کرد.
اوپک در واقع با هدف مقابله با قدرت اقتصادی و سیاسی هفت خواهر تشکیل شد. در سال ۱۹۶۰، شرکتهای نفتی چندملیتی تصمیم گرفتند قیمت نفت خام خاورمیانه را کاهش دهند که بلافاصله موجب شکل‌‌گیری اوپک شد. این تصمیم خشم کشورهای تولیدکننده نفت در خاورمیانه را برانگیخت و آنها تصمیم گرفتند که حقوق حاکمیتی خود را بر منابع نفتی اعمال کنند تا قیمت عادلانه و درآمد پایدار برای کشورهای تولیدکننده نفت فراهم شود. این شرکتهای نفتی چندملیتی فعالیت‌‌های خود را هماهنگ می‌کردند تا پرداخت مالیات و حق امتیازهای بهره‌برداری پرداختی به دولت‌‌های میزبان را به حداقل برسانند. این شرکت‌‌ها از حمایت دولت‌‌های انگلیس و آمریکا برای فشار به کشورهای میزبان بهره‌مند بودند.
با‌این‌حال، پس از سال ۱۹۷۰، وضعیت به طرز چشمگیری تغییر کرد و تحولات جهانی مانند بحران نفتی ۱۹۷۳، ملی‌سازی ذخایر نفتی توسط کشورهای تولیدکننده، ظهور اوپک و آغاز تاسیس شرکتهای نفتی دولتی در کشورهای درحال‌توسعه، روند جدیدی را رقم زد. در دهه ۱۹۹۰، صنعت نفت به صورت یکپارچه درآمد و چهار غول نفتی - شِورون، شل، بی.پی و اکسون موبیل - به قدرت‌های غالب تبدیل شدند.
با گذشت سالها، اوپک گسترش یافت و شامل ۱۲کشور (الجزایر، آنگولا، کنگو، گابون، گینه استوایی، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ونزوئلا) شد و دفتر مرکزی آن در وین اتریش قرار دارد. امروزه اعضای اوپک مالک ۷۹.۵درصد از ذخایر نفتی اثباتشده جهان هستند. اوپک ۳۷درصد از تولید نفت جهانی را به خود اختصاص میدهد و تصمیمات آن در مورد سطح تولید تاثیر قابل‌توجهی بر قیمتهای جهانی نفت دارد. اوپک بزرگ‌‌ترین تولیدکننده و صادرکننده نفت خام و محصولات پتروشیمی در جهان به شمار می‌آید.
در اوایل دهه ۲۰۰۰، بازار انرژی جهان به واسطه انقلاب در تکنیک استخراج نفت دگرگون شد. این تکنیک استخراج منحصربه‌فرد، امکان استخراج نفت و گاز از سنگ‌‌های رسوبی به‌ویژه شل را فراهم کرد. این تحول منجر به افزایش تولید نفت در آمریکا شد و تعاملات میان بازیگران صنعت نفت جهانی را تغییر داد و موقعیت اوپک را تضعیف کرد.
همچنین سال‌های پس از آن صحنه تحولات جهانی به سمت انرژیهای تجدیدپذیر، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌ای در توافق پاریس، افزایش تعداد خودروهای الکتریکی، بهبود بهره‌‌وری انرژی در صنایع مختلف و نوآوری‌‌های انرژی پاک بود که چشمانداز بازار نفت و آینده اوپک را به‌شدت تغییر داده و حتی با تهدید روبهرو کرده است. برای مقابله با این چالشها، اوپک گروه اوپک پلاس را تشکیل داد که شامل کشورهای غیرنفتی مانند روسیه و عمان است تا قیمتهای نفت را هماهنگ و تثبیت کند.
برخی از کارشناسان پیشبینی می‌‌کنند که تقاضای جهانی نفت ممکن است قبل از سال ۲۰۳۰ به اوج برسد و پس از آن جهان به سمت‌وسوی انرژیهای تجدیدپذیر و به‌اصطلاح انرژیهای پاک سوق پیدا کند. آنها همچنین معتقدند که افزایش تولید نفت شل در آمریکا باعث کاهش قدرت چانه‌زنی اوپک خواهد شد. اوپک خود را در مرکز یک چشمانداز ژئوپلیتیکی پیچیده می‌بیند، زیرا تصمیم اوپک به کاهش تولید و کاهش درآمدهای حاصل از فروش برای اعضای آن، میتواند این کشورها ازجمله روسیه را تضعیف کرده و آنها را مجبور به تغییر سیاستهای کنونی کند. با وجود این چالشها، سازمان بیندولتی اوپک همچنان در موقعیت استراتژیک در بازار انرژی جهانی قرار دارد و پیشبینی می‌‌شود که در بلندمدت تولید آن به ۱۲۰میلیون بشکه در روز برسد. این سازمان همچنان در تامین و تقاضای جهانی نفت در آینده قابل پیشبینی نقشی حیاتی ایفا خواهد کرد.
اوپک با توجه به کنترل ۳۷درصد از تولید نفت جهانی و مالکیت بیش از ۷۹درصد از ذخایر نفتی اثباتشده، نقشی بسیار تاثیرگذار بر قیمتهای نفت در بازارهای جهانی دارد. تصمیمات این سازمان در خصوص سطح تولید نفت، به‌ویژه در شرایط بحرانی یا تغییرات تقاضا، میتواند نوسانات قابل‌توجهی در قیمتها ایجاد کند. هرچند که تغییرات جدید در تکنولوژی‌ها مانند شکافتن شل و تحولات انرژیهای تجدیدپذیر چالش‌هایی برای اوپک به همراه داشته است، اما این سازمان همچنان به‌عنوان یک بازیگر اصلی در تنظیم و تثبیت بازار نفت جهانی باقی مانده است. در واقع، توانایی اوپک در هماهنگ‌‌سازی تولید نفت در میان کشورهای عضو و کشورهای غیرعضو، از جمله روسیه، میتواند تاثیر زیادی بر قیمتهای نفت و پایداری بازار جهانی داشته باشد.
* کارشناس مسائل اقتصادی
