آشتی ثبات‌ساز ایران و عربستان در خاورمیانه
در دو سال گذشته، روند آشتی ایران و عربستان به‌طور پیوسته پیش رفته است. رئیس‌جمهور فقید ایران، ابراهیم رئیسی، در نوامبر ۲۰۲۳ برای شرکت در کنفرانس کشورهای اسلامی و عربی درباره مساله فلسطین به عربستان سفر کرد. رئیس‌جمهور کنونی ایران، مسعود پزشکیان، و ولیعهد و نخست‌وزیر عربستان در نوامبر ۲۰۲۴ گفت‌وگوی تلفنی داشتند. دو کشور همچنین در سطوح مختلف، از جمله حوزه نظامی و وزارت خارجه، گفت‌وگوهای مکرری انجام داده‌اند. علاوه بر این، سه کشور ایران، عربستان و چین دو نشست سه‌جانبه را در سطح معاونان وزرای خارجه در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ برگزار کردند.
دلایل متعددی برای پایداری این روند وجود دارد، اما مهم‌ترین دلیل آن این است که این آشتی با خواسته‌های منطقه برای صلح و ثبات همخوانی دارد. پس از دهه‌ها درگیری و ناکامی، منطقه به‌شدت به ثبات نیاز دارد، هرچند همچنان با چالش‌های بزرگی مانند تجاوز اسرائیل به حقوق مشروع فلسطینیان مواجه است. علاوه بر این، این آشتی با روند کلی جهانی برای صلح و ثبات نیز همسوست، و خاورمیانه بخشی از این معادله محسوب می‌شود.
اهمیت این آشتی را نمی‌توان نادیده گرفت، به‌ویژه در بستر دور جدید درگیری فلسطین و اسرائیل که از هفتم اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد. این درگیری و پیامدهای آن، منطقه را وارد بحرانی جدی کرد، اما با وجود این شرایط، حداقل سطح لازم از ثبات حفظ شد. آشتی ایران و عربستان یکی از عوامل کلیدی در ایجاد این ثبات بوده است.
این آشتی، همچنین برای ایران و عربستان مزایای متفاوتی داشته است. ایران توانسته است روابط دیپلماتیک خود را با کشورهای همسایه بهبود بخشد و منابع خود را بر مقابله با چالش‌های منطقه‌ای متمرکز کند. از سوی دیگر، عربستان از این آشتی برای پیشبرد برخی از مهم‌ترین برنامه‌های داخلی و منطقه‌ای خود بهره برده است.
در آینده، باید تاکید کرد که آشتی ایران و عربستان باید جزء جدایی‌ناپذیر نظم منطقه‌ای باشد. هر دو کشور از قدرتمندترین بازیگران منطقه‌ای از نظر تاثیرات سیاسی و راهبردی محسوب می‌شوند. ایران و عربستان از لحاظ وسعت سرزمینی، جمعیت و منابع طبیعی جایگاه مهمی دارند و همچنین دارای نفوذ فرهنگی و سنتی قابل‌توجهی هستند. به عبارت دیگر، تداوم این آشتی به حفظ صلح و ثبات ضروری کمک خواهد کرد، درحالی‌که تقابل و بازگشت به تنش‌ها منطقه را به مراتب خطرناک‌تر خواهد کرد. در نهایت، این دو کشور همسایگانی هستند که هرگز نمی‌توانند از یکدیگر جدا شوند.
خوشبختانه، این آشتی با پویایی‌های جدید منطقه‌ای تقویت شده است. نخست آنکه، حمایت مشترک ایران و عربستان از آرمان‌های مشروع فلسطینیان باعث شده که دو کشور در این زمینه همکاری کنند. گرچه مواضع آنها در خصوص راه‌حل مساله فلسطین متفاوت است، اما در حمایت از حقوق مشروع فلسطینیان در سطح ملی و مردمی اشتراک نظر دارند.
همین مساله باعث شد عربستان از هفتم اکتبر ۲۰۲۳چندین کنفرانس درباره فلسطین برگزار کند و رئیس‌جمهور فقید ایران، ابراهیم رئیسی، در نوامبر ۲۰۲۳برای شرکت در یکی از این کنفرانس‌ها به عربستان سفر کند. این تعاملات نشان می‌دهد که مساله فلسطین به‌عنوان یک عامل جدید در روابط بین دو کشور نقش ایفا خواهد کرد و در آینده شاهد تعاملات بیشتری در این زمینه خواهیم بود.
دوم آنکه، افزایش آگاهی درباره لزوم تامین امنیت از درون، انگیزه‌ای تازه برای این آشتی خواهد بود. در واقع، موفقیت آشتی در سال ۲۰۲۳ عمدتا به دلیل درک این واقعیت بود که تکیه بر تضمین‌های امنیتی بازیگران خارجی توهمی بیش نیست و این آشتی، نه حمایت خارجی، بوده که به ایجاد یک محیط باثبات و صلح‌آمیز کمک کرده است. ماجرای اوکراین و نحوه برخورد آمریکا با آن باید درسی تازه باشد. اتکا به بازیگران خارجی هرگز راه‌حل واقعی نبوده و راه‌حل سیاسی برای اختلافات کم‌هزینه‌ترین گزینه است، و آشتی بهترین راه برای حفظ امنیت محسوب می‌شود. این درک در آینده تقویت خواهد شد.
سوم آنکه، بازسازی نظم منطقه‌ای مستلزم همکاری ایران و عربستان با یکدیگر است. در ماه‌های اخیر، بنیامین نتانیاهو از طرح خود برای ایجاد یک نظم جدید در خاورمیانه سخن گفته است. با‌این‌حال، این طرح، هرچند با پوششی جذاب ارائه شده، در عمل به معنای تامین حداکثری منافع امنیتی و سرزمینی اسرائیل خواهد بود. این امر، چه با جابه‌جایی اجباری فلسطینیان همراه باشد یا با اشغال سرزمین‌های فلسطینی، لبنانی یا سوری، با مواضع دیرینه ایران و عربستان در تضاد خواهد بود و منافع ژئوپلیتیک و اعتبار بین‌المللی آنها را تهدید خواهد کرد. بنابراین، دو کشور باید برای ایجاد یک نظم منطقه‌ای متوازن و عادلانه همکاری کنند. چنین همکاری‌ای نیز به‌عنوان یک نیروی محرکه جدید در تعاملات بین دو کشور نقش خواهد داشت.
در مجموع، آشتی ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳نقطه‌عطفی واقعی در تاریخ معاصر خاورمیانه محسوب می‌شود. موفقیت آن ناشی از این واقعیت است که این روند بخشی از آرمان منطقه برای صلح و ثبات است و اهمیت آن فراتر از منافع دو کشور بوده و به نفع کل منطقه خواهد بود. آینده شاهد تقویت این آشتی از طریق پویایی‌های جدید منطقه‌ای خواهد بود و این آشتی به‌عنوان بخشی ضروری از نظم منطقه‌ای باقی خواهد ماند.
* پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات بین‌المللی شانگهای
منبع: تهران تایمز- ترجمه «دنیای اقتصاد»
