چرا «وشمگیر» خشک شد؟
آتش در گلستان
سد وشمگیر استان گلستان، در شهرستان آق‌قلا، در شمال شرق گرگان و در محلی به نام روستای عباس‌آباد روی رودخانه گرگان احداث شده است. مطالعات سد سال ۱۳۴۳ شروع و عملیات اجرایی آن آذر ماه ۱۳۴۵ آغاز شد. بهمن ماه ۱۳۴۹ نیز آبگیری سد انجام شد. سطح محدود شبکه آبیاری سد وشمگیر ۲۵هزار هکتار و سطح خالص محدوده ۲۱۰۰هکتار است. ذخیره آبی این سد اکنون به یک سوم رسیده است. آق‌قلا به غیر از سد به کارخانه یُد آن نیز شهرت دارد. کارخانه‌ای که هنوز یک دهه از فعالیت آن نمی‌گذرد و قرار است گلستان را به یکی از قطب‌های تولید یُد در جهان تبدیل کند. این یُد در واحد‌های دارویی، شیمیایی و پتروشیمی استفاده می‌شود و بخشی از آن قرار است به کشورهای آسیایی و اروپایی صادر شود. حالا یکسری حرف و حدیث وجود دارد که این کارخانه یکی از عوامل تاثیرگذار بر کاهش بارندگی و آلودگی‌های محیط‌زیستی و خشکی سد و منطقه است.
لایروبی احیاگر وشمگیر
علی محمد زنگانه، استاندار گلستان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، می‌گوید: «در استان گلستان ۱۰ هزار هکتار اراضی شیب‌دار وجود دارد که موجب حرکت رسوبات به رودخانه و سدها می‌شود. در این شرایط رودخانه‌ها در فواصل سه تا چهار سال نیاز به لایروبی پیدا می‌کنند و سدها نیز علاوه بر لایروبی، نیاز به اقدامات مراقبتی دارند. سد وشمگیر بیش از ۵۰ سال عمر دارد و مشکل رسوبات آن جدی بود. در سفر سال گذشته ریاست‌جمهوری اعتباری معادل ۱۰۰ میلیارد تومان برای احیای سد مصوب شد.»
به گفته او تا کنون ۶۲ میلیارد تومان از این اعتبار تخصیص پیدا کرده و عملیات انتقال آب در ساحل سمت چپ سد شروع شد. تا کنون ۵/ ۱ کیلومتر از ۳ کیلومتر مسیر هدف اجرا شده است. اکنون شمع‌کوبی و مناقصه دیوار برشی و ساقه ایستگاه نیز در حال انجام است. همچنین احداث کانال R۳ از کانال‌های اصلی در ساحل راست در دستور کار است. زنگانه می‌گوید: «لایروبی کانال‌های اصلی ساحل راست و ۷ کیلومتر کانال داخل مخزن و راه‌اندازی ۶ دستگاه الکترو پمپ در ساحل راست با ظرفیت استحصال دو متر مکعب در ثانیه و دو دستگاه الکتروپمپ در ساحل چپ و سفارش ۸ دستگاه الکتروپمپ برای هر دو ساحل انجام شده است.»
به گفته او اکنون اقدامات پیشگیرانه و تسطیح اراضی شیب‌دار با سامانه‌های نوین آبیاری در دستور کار است تا این اراضی دچار فرسایش بیشتر نشوند. بعد از اقدامات کنونی، موضوع تخریب آب‌بندهایی مطرح است که در محدوده گنبد تا وشمگیر وجود دارد. تعداد ۶۸ آب‌بند غیرمجاز آنجا وجود داشته که در بستر یا حریم رودخانه وجود داشته که تا کنون ۳۸ آب‌بند تخریب شده است. به گفته او بازگشت سد به روزهای شکوفایی خود، نیازمند ۳۵۰ میلیارد تومان است و فعلا فاز اول آن در جریان است. البته انجام این مرحله می‌تواند جان به زمین‌های زراعی پنبه منطقه بدهد که حدود ۲۰ هزار هکتار است. زنگانه غیر از موضوعات اخیر، بحث کاهش بارندگی را نیز در خشکسالی‌ها موثر می‌داند و می‌گوید: «گلستان سال آبی خوبی را از سر نگذرانده و پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی نیز وضعیت خوبی را برای استان‌های شمالی پیش‌بینی نمی‌کند.»
قربانیان اول بی‌آبی و خشکسالی، روستاییان هستند که هم زندگی اجتماعی‌شان متاثر می‌شود و هم زندگی اقتصادی‌شان. به گفته زنگانه در منطقه وشمگیر و انبارآلوم نقاطی وجود دارد که جزو مناطق محروم هستند که حالا تلاش می‌شود با کمک بنیاد مستضعفان جزو نقاط هدف برای محرومیت‌زدایی قرار بگیرد. هر دوی این مناطق زیر کشت پنبه قرار دارند و در عین حال از جمله مناطق جذاب برای گردشگری و گردشگران به حساب می‌آیند. اما فعلا نیازمند محرومیت‌زدایی شده‌اند. احتمالا با احیای سد وشمگیر، اقتصاد منطقه نیز تکانی خواهد خورد و رونق به منطقه باز می‌گردد.
موضوع کارخانه یُد و تاثیرات آن بر میزان بارندگی و آلودگی منطقه مطرح است که آقای زنگانه آن را با قدرت رد می‌کند و آن را اوهام و فرضیات می‌داند و می‌گوید: «موضوعات آن کارخانه تحت کنترل دستگاه‌های نظارتی به خصوص سازمان انرژی اتمی، سازمان‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی است که به‌طور مستمر پایش می‌شود و تاثیرات منفی بر محیط نداشته است. روش‌های دفع پساب نیز از نظر علمی به روش تزریق در اعماق و هم به صورت تبخیر طبیعی و مکانیکی در بسترهایی که درنظر گرفته شده، تحت نظر است.»
تغییرات اقلیمی؛ آتشی در جان سد
موضوع خشکسالی و کاهش ذخیره آبی سدهای ایران، تازه نیست. دکتر حمیدرضا رضایی، کارشناس محیط‌زیست استان گلستان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «ایران نیز تحت تاثیر تغییرات اقلیمی جهانی است. کاهش بارندگی در ایران و مخصوصا استان گلستان به وضوح رخ داده است. این استان به دلیل موقعیت جغرافیایی آن، جهت بادها و باروری ابرها تحت تاثیر قرار گرفته است. در تغییرات اقلیمی برخی مناطق خشک‌تر و برخی نقاط مرطوب‌تر می‌شود. احتمال داده می‌شود که استان گلستان پس از این نیز خشک‌تر از قبل شود. البته احتمال داده می‌شود که بارندگی‌های شدیدی که در سال ۹۸ رخ داد نیز تکرار شود.»
این اتفاق تنها در مورد سد وشمگیر رخ نداده، بلکه سدهای دیگر استان نیز وضعیتی مشابه دارند که یک دلیل آن سدهایی است که در استان خراسان شمالی ایجاد شده است. او در مورد وجود و تاثیر کارخانه یُد بر خشکی وشمگیر می‌گوید: «مساحت تالابی که تحت تاثیر کارخانه یُد است، قبلا ۱۰۰ هکتار بوده که اکنون هزار هکتار شده است که به سختی می‌توان آن را در نقشه پیدا کرد. اینکه یک کارخانه بتواند کل استان را تحت تاثیر قرار دهد، بحث غیرممکنی است. البته نمی‌توان موضوع آلودگی‌های آن و افزایش شوری زمین‌های اطراف را منکر شد.» به گفته او با توجه به جهت بادهای غالب استان که از سمت شمال غرب است، منطقی آن بود که محدوده جنوب شرق استان را تحت تاثیر قرار می‌داد و نه سمت گرگان را.
جان منطقه در دست سد خشک
به ازای هر قطره آبی که از یک سد خشک می‌شود، وجب‌به‌وجب خاک آن اطراف جان می‌دهد و خاک سرخ می‌شود و قاچ می‌خورد و پرنده هم دیگر پر نمی‌زند. حال تصور کنید یک سد تا کف وجودش آب از دست بدهد. آقای کنعانی، مدیرکل سازمان محیط‌زیست استان گلستان، در مورد تاثیرات خشکی سد وشمگیر بر منطقه می‌گوید: «سد یک اکوسیستم است که با خشک شدن، آن اکوسیستم دچار تنش می‌شود. موضوع دیگر، حق‌آبه تالاب‌های پایین‌دست است که با خشکی سد، تامین نمی‌شود. این موضوع روی زیست و محیط‌زیست منطقه تاثیر می‌گذارد.» او از همه تغییرات مثبت و منفی آن محدوده بی‌اطلاع است و ما را ارجاع می‌دهد به مدیر آب منطقه‌ای که امکان گفت‌وگو فراهم نمی‌شود.
