بحران ژئوپلیتیک یا ژئواکونومیک؟

قدیر گلکاریان استاد دانشگاه نییرایست قبرس آب‌های مدیترانه شرقی تابستان امسال با حضور کشتی‌های حفاری و اکتشافی ترکیه و بروز تنش میان ترکیه و جمهوری قبرس بیش از هر زمان دیگر داغ‌ شد. با توجه به وجود منابع غنی نفت و گاز در بخش‌هایی از سواحل جنوبی قبرس یونانی‌نشین و اقدام به استخراج و بهره‌برداری آن از طریق شرکت‌های مختلف آمریکایی، ایتالیایی و قطری، ترکیه اعتراضات خود را در رابطه با رعایت اصول حقوقی در تقسیم منابع مشاع به جمهوری قبرس بارها متذکر شده است ولی دولت جمهوی قبرس با توجه به اینکه حاکمیت دولت بخش شمالی را به رسمیت نشناخته و بخش شمالی را به اصطلاح منطقه‌ای اشغال شده توسط دولت ترکیه قلمداد می‌کند و همچنین به بهانه عدم حل مساله مورد اختلاف از زیر بار مسوولیت شانه خالی می‌کند. ترکیه معتقد است که منابع موجود هیدروکربن در مدیترانه شرقی و اطراف جزیره حقی است که باید میان ساکنان اصلی جزیره، یعنی ترک‌ها و یونانی‌های قبرسی به‌صورت عادلانه و بر حسب مواضع قانونی و حقوقی تقسیم شود. ولی با توجه به اینکه دولت بخش یونانی‌نشین منطقه اقتصادی مورد نظر را مختص خود می‌داند، به دفعات به‌طور مکتوب به کمیسیون اروپا و آمریکا شکایت کرده است. شرکت اکسون موبیل و نوبل آمریکا یکی از عمده‌ترین شرکت‌های فعال در کشف و حفاری و استخراج منابع هیدروکربن در بخش جنوبی است. دو هفته پیش دولت جمهوری قبرس پیشنهاد واگذاری ۳۰درصد از سهم استخراجی را به بخش شمالی قبرس داد که مورد قبول دولت جمهوری ترک‌نشین قبرس و ترکیه واقع نشد. زیرا هر دو معتقد هستند که باید بر حسب نفوس موجود در جزیره، نقسیم‌بندی منابع صورت گیرد.

بخش یونانی‌نشین قبرس به‌دلیل عضویت در اتحادیه اروپا همواره مورد حمایت نهادهای بروکسل است. به‌طوری‌که اتحادیه اروپا چندی پیش در تاریخ ۱۵ ژوئیه با تشکیل جلسه وزرای خارجه اتحادیه اروپا، تصمیم به قطع کمک مالی اروپا به ترکیه گرفت و مذاکرات مربوط به توافق‌نامه حمل و نقل هوایی را به حالت تعلیق در آورد و گفت‌وگوهای دوجانبه را نیز لغو کرد.

ترکیه تصریح می‌کند که بخش جمهوری ترک‌نشین قبرس حق برخورداری از تمامی حقوق سیاسی و اقتصادی جزیره را دارد و به همین منظور برای مقابله به مثل در برابر زیاده‌خواهی بخش یونانی‌نشین دست به عملیات اکتشاف و حفاری اولیه در آب‌های مدیترانه شرقی زده است. تا به امروز کشتی‌های بارباروس خیرالدین پاشا، فاتح و یاووز در منطقه حضور داشته‌اند که کشتی چهارم با نام اروج رئیس نیز بعد از تصمیم اتحادیه اروپا روانه آب‌های مدیترانه شرقی شده و در این میان فرماندهی نیروهای دریایی ترکیه درحال پوشش هوایی به‌وسیله هلی‌کوپترها و ناوچه‌های دریایی هستند.

کیوریاکوس میتسوتاکیس، نخست‌وزیر جدید یونان طی سفری دو روزه به نیکوزیا و دیدار با نیکوس آناستاسیادیس، رئیس‌جمهور قبرس جنوبی خواستار عقب‌نشینی ترکیه شد اما درخواست آنان توسط دولت ترکیه مردود اعلام شده و وزیر ترکیه اعلام کرد مادامی که دولت قبرس جنوبی تن به معامله لازم سیاسی از طریق دیپلماسی ندهد، تنش میان دو کشور رو به تزاید خواهد گذاشت. گفتنی است برخی از تحلیلگران بخش انرژی معتقدند چشم‌انداز فعالیت و اکتشافات ترکیه چندان در زمینه سرمایه‌گذاری در انرژی سودآور نخواهد بود و از سوی دیگر ترکیه دارای فناوری لازم برای استخراج منابع هیدروکربن بالاخص در آب‌های عمیق نیست. از سوی دیگر تهدید تحریم‌های فعلی و احتمالی اتحادیه اروپا و همچنین قطعیت قانونی در مورد وضعیت منابع هیدروکربن در سواحل قبرس جنوبی باعث خواهد شد که شرکت‌های بین‌المللی انرژی از ورود به سیستم تولید و توزیع و بازار منابع احتمالی که توسط ترکیه به‌دست خواهد آمد، خودداری کنند.

اما ترکیه نیک می‌داند که هنوز هم گزینه انتقال منابع نفت و گازی مدیترانه شرقی از مسیر این کشور به اروپا بهترین و مقرون به صرفه‌ترین انتخاب بوده و با توجه به اینکه منابع موردنیاز خود را از طریق ایران و روسیه و خطوط انتقالی از خزر همچون باکو-تفلیس -جیحان و همچنین خط انتقال انرژی نوباکو، ترانس خزر و تاناپ تامین کرده و در آینده نیز بهره‌برداری لازم پس از پایان پروژه‌ها را خواهد داشت؛ تنها با کارت سیاسی در قبال یونان و قبرس جنوبی بازی می‌کند.

تشدید تنش در جزیره قبرس بیش از اینکه دعوای انرژی بوده باشد، دارای ابعاد سیاسی و ژئوپلیتیک است. ترکیه نقش خود را به‌عنوان قدرت غالب در منطقه به اثبات می‌رساند و با توجه به اتحاد مشترک بین یونان، قبرس، اسرائیل و مصر که به‌عنوان بازیگران مقابل تعیین معادلات سیاسی و امنیتی در مدیترانه شرقی محسوب می‌شوند، ترکیه را بر آن می‌دارد تا به هر طریقی اهرم فشار را بر حل مساله قبرس وارد آورده و دست پر از صحنه زورآزمایی سیاسی خارج شود. ضمنا از سرگیری مذاکرات در ژوئیه ۲۰۱۷ منجر به شکست شد و اکنون ترکیه درحال ایجاد اهرمی است که بتواند بخش قبرس جنوبی را متقاعد به دادن امتیاز به بخش شمالی کند. به‌طوری که مولود چاووش‌اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در هفته گذشته با انتقاد از چندگانگی رئیس‌جمهور قبرس جنوبی در حل تنش اعلام کرد که راه‌حل لازم برای رفع بحران در جزیره، تشکیل دو دولت مستقل است. وی افزود که باید آناستاسیادس ابتدا آنچه را که از حل بحران می‌طلبد مشخص کند، سپس بر سر شروط رفرانس تاکید کرده و خواستار تشکیل کنفرانس پنج‌جانبه شود. چاووش‌اوغلو همچنین گفت اگر طرفین برای تشکیل دو دولت مستقل آمادگی داشته باشند، آنکارا در این زمینه حاضر است. گفتنی است که بارها بر سر مساله تشکیل دولت فدرال در قبرس میان طرفین بحث شده است ولی هیچ‌گاه مذاکرات انجام گرفته به نتیجه نرسیده و آخرین شکست مذاکرات مربوط به کنفرانس کرانس مونتانا است.

روسیه به‌رغم اینکه شریک دیرینه قبرس یونانی‌نشین است ولی این بار طرف ترکیه را می‌گیرد. حتی الکساندر نوواک، وزیر انرژی روسیه متذکر شده است که روسیه در توسعه فعالیت‌های نفت و گاز در مدیترانه شرقی به ترکیه‌ای‌ها کمک خواهد کرد. حتی شرکت دولتی روس‌نفت تلاش دارد برای به‌دست آوردن سود سهام تجاری و نفوذ ژئوپلیتیک در کنار آنکارا باشد. لذا هر اندازه اصطکاک‌ها در جبهه جنوبی ناتو بیشتر شود به نفع روسیه است؛ روسیه می‌خواهد از تمام امکانات و شرایط به‌وجود آمده برای حضور مستمر خود در مدیترانه شرقی بهره ببرد. این درحالی است که روسیه در میدان نفتی زهر مصر نیز حضور دارد.ایالات‌متحده بارها هشدارهای لازم را به ترکیه داده ولی به‌دلیل تمایل ترکیه به سمت روسیه بعد از خرید سامانه موشکی و تشدید تنش میان آنکارا با واشنگتن تاحدودی سکوت را در زمینه قبرس ترجیح می‌دهد. از این‌رو ترکیه، قبرس را نه به‌خاطر صرفا منابع انرژی که بیشتر به‌خاطر حضورش در آب‌های مدیترانه شرقی برای تسلط بر سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا می‌طلبد و اهداف ژئوپلیتیک بر منافع اقتصادی می‌چربد.