آنچه در همکاری دولت با توسعهگران ساختمان محقق می‌شود
توان ایران برای شهرسازی سبز
در همین بین تهران برای نخستین بار در فصل سرد سال روزهایی را سپری کرده که در آن برق قطع شده و مشکل ناترازی انرژی را بیش از پیش بر سر زبان‌‌‌ها انداخته است. بر این اساس به نظر می‌رسد که تهران مانند بسیاری از کلان‌شهرهای دیگر نیازمند گذر از روش‌های اداره سنتی است و باید با تمام توان به نوسازی روی آورد. یکی از زمینه‌‌‌هایی که این مهم در آن قابل تحقق است اهتمام ویژه به ساخت ساختمان‌‌‌های پایدار و همسو با محیط‌زیست است که می‌تواند آلودگی را در بزرگ‌ترین شهر کشور کاهش دهد. با این حال صنعت ساختمان همواره طی دهه‌‌‌های اخیر بدون متولی مانده و هیچ‌گاه جایگاه قانونی فعالان آن به وضوح مشخص نشده است. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته شفافیت در حوزه قانونی و معین بودن سازوکارها سبب شده تا دولوپرها (توسعه‌دهندگان صنعت ساختمان)ضمن بهبود فضای شهری اعم از مسکونی و اداری ظرفیت‌‌‌های جدیدی را برای افزایش بهره‌‌‌وری انرژی و همچنین کاهش آلودگی‌‌‌ها ایجاد کنند؛ عاملی که در ایران نیازمند همکاری جدی دولتها و بهبود قوانین در راستای قانون حمایت از توسعه کسب‌و‌کارهاست.
محیط‌زیست بانی نوآوریهای ساختمانی
صنعت ساختمان در ایران، یکی از صنایع مهم اقتصاد کشور است که به طور تخمینی حدودا ۱۵۰صنعت و رشته شغلی را به طور مستقیم و غیرمستقیم در خود درگیر کرده است. این فعالیت شغلی از آن جهت که یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان را در بر میگیرد همواره مورد توجه دولتها در قبل و بعد از انقلاب بوده و از همین رو طرح‌ها و برنامه‌های زیادی برای آن طراحی و تدوین شده است. به طور کلی می‌توان گفت که افزایش دسترسی مردم به مسکن از اهداف مهم دولتها چه در ایران چه در خارج از ایران است. با این حال برخی کشورها نظیر کشور ما طی سال‌های گذشته نشان دادند که صرفا داشتن هدف کافی نیست و در صورتی که شرایط اقتصادی مناسب نباشد نیل به این هدف با موانع جدی مواجه خواهد شد. از جمله این موانع می‌توان به تورم، کاهش قدرت خرید مردم و بسیاری از عناوین دیگر اشاره کرد که هر کدام از آنها توان ابتیاع مسکن را در میان آحاد مختلف تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
با وجود این تمام موانع ساخت مسکن تنها شامل مشکلات اقتصادی نمی‌شود، کشورهای زیادی طی دهه‌‌‌های گذشته به دلایلی همچون مشکلات زیست محیطی، فرهنگی و مسائل مختلف دیگر روش‌های گوناگونی را برای ساختمان‌سازی توسعه دادند که هر کدام از آنها به طور مثبت یا منفی بنابر اقلیم مورد استفاده بر هزینه تمام‌شده اثر می‌‌‌گذارد. این مساله در سال‌های اخیر با توجه به تشدید معضل گرمایش زمین و مصائب ناشی از صنعتی‌سازی روز‌افزون در کشورهای مختلف بیشتر مورد توجه قرار گرفته و در شرایطی که سعی می‌شود با تعدیل مسائل اقتصادی راه برای افزایش دسترسی اقشار مختلف مردم به خانه‌‌‌های مناسب فراهم شود، مسائل زیست‌محیطی نیز به شکلی جدی‌‌‌تر از گذشته مورد توجه سیاستگذاران قرار میگیرد. همین توجه سبب شده تا در یک دهه گذشته نه فقط قوانین و مقررات در عرصه جهانی و منطقه‌‌‌ای، بلکه ظاهر و سازه ساختمان‌‌‌ها نیز دستخوش تغییر شود تا بشر کنونی بتواند افق پیش روی زیست در این سیاره خاکی را با کربن کمتر و مشکلات زیست محیطی محدودتر ترسیم کند.
زیان نامرئی ناترازی چگونه قابل کاهش است؟
در ایران نه فقط ساخت مسکن و زندگی در این خانه‌‌‌های ساخته‌شده، بلکه به طور کلی زیست شهری و حتی در نگاهی کلان‌تر آینده اقتصاد ایران با معضلات و چالش‌‌‌هایی گره خورده که شاید امروزه نتوان مشابه آن را در کشورهای دیگر یافت. وجود سال‌ها تحریم پیوسته باعث شده تا نبود سرمایه‌گذاری کافی در بخش‌‌‌های نفت و گاز در کنار سرکوب قیمت برق که به بی‌‌‌انگیزگی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای افزایش ظرفیت تولید نیروگاهی منتهی می‌شود، به افزایش مصرف انرژی‌‌‌های بی‌‌‌کیفیت نظیر مازوت بینجامد. این مساله همه ساله به‌خصوص در فصل سرما نفس ایرانیان را تنگ و ظرفیت‌‌‌های تولیدی کشور را با چالش مواجه می‌کند. در واپسین روز از بهمن ماه سال‌جاری اعلام شد که فقط در یک مورد صنعت فولاد به دلیل بحران انرژی روی داده در کشور که در سال ۱۴۰۳ تشدید نیز شده حدودا یک و نیم میلیون تن از ظرفیت تولید خود را محقق نساخته و از این بابت نتوانسته به ظرفیت تولیدی بالقوه خود دست یابد.
بررسی‌‌‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که اقتصاد ایران در هر روز مبلغی بالغ بر ۱۷هزار و ۹۷۳ میلیارد تومان خسارت از محل ناترازی در تولید انرژی متحمل می‌شود که حدودا بار ۹هزار میلیارد تومان از آن بر دوش بخش صنعت است. چنین ارقامی در حالی به ثبت می‌رسد که به سبب تحریم‌‌‌ها و ضعف کشور در فروش متناسب نفت به بازارهای جهانی بر اساس ظرفیت تولید اقتصاد کشور می‌تواند درآمد ارزی مناسبی از این محل داشته باشد. بنابراین بخش صنعت در غیاب نفت و نقدی نبودن درآمد نفت احتمالا مهم‌ترین منبع تامین ارز کشور و بهبود‌دهنده حساب تراز پرداخت‌‌‌هاست.
در ارزیابی دیگری گفته شده که ناترازی انرژی سالانه رقمی نزدیک به ۲۰ میلیارد دلار خسارت نصیب کشور می‌کند که این میزان دو برابر سهم دولت از درآمدهای نفتی در بودجه سال آینده است. در این میان برق و گاز اما بر اساس آمار موجود در کشور در اوج مصرف به ترتیب ۳۳درصد و ۳۵درصد ناترازی نسبت به ظرفیت کنونی کشور دارند که با توجه به سهم بالای مصرف خانگی می‌توان این‌طور برداشت کرد که در صورت بهبود تکنولوژی مصرف چه از حیث استفاده از مصالح و وسایل به هنگام ساخت ساختمان و چه لوازم خانگی بعد از تحویل آن به مالکان می‌توان در بخشی از این ناترازی به نفع کشور تغییر ایجاد کرد. آنچه امروزه در کشورهای پیشرفته تحت عنوان ساختمان سبز یا سازگار با محیط‌زیست مورد توجه قرار میگیرد، دقیقا مبتنی بر روش‌های متعدد و رو به توسعه‌‌‌ای از ساخت‌وساز است که استفاده از آنها می‌تواند در ایران نیز به شکل گسترده مورد توجه سیاستگذاران و سازندگان قرار گیرد.
فرصت دولت برای همکاری با دولوپرها
رشد سریع شهرنشینی در ایران طی دهه‌‌‌های اخیر در کنار عواملی که پیش‌تر شرح داده شد سبب شده تا در کلان‌شهرهایی نظیر تهران شاهد انباشت حجم بالایی از جمعیت آن هم در شرایطی باشیم که روش‌های سنتی ساخت‌وساز دیگر جوابگوی تقاضای موجود در بازار نیست. در کشورهای پیشرفته دولوپرها به عنوان توسعه‌دهندگان بازار املاک و مستغلات اشخاص حقوقی هستند که ضمن انجام بررسی‌‌‌های فنی و اقتصادی در پیش‌تولید و هنگام تولید ساختمان فضای لازم را برای ارزش‌آفرینی موثر در صنعت ساختمان فراهم می‌کنند. آنچه دولوپرها به طور کلی انجام می‌دهند این است که با استفاده از روش‌های صنعتی‌سازی که شامل تولید قطعات ساختمان و مونتاژ این قطعات در محل ساخت می‌شود، فرآیند احداث پروژه‌‌‌های عظیم را تسهیل کرده و ضمن انجام کارآمد مدیریت پروژه هزینه‌‌‌ها را نیز در حد معقولی کاهش می‌دهند. نکته اصلی در انجام فعالیت دولوپرها این است که آنها به دلیل دارا بودن توانمندی‌‌‌های لازم برای تولید انبوه و در مقیاس بالا می‌توانند ضمن ایجاد صرفه به مقیاس (Economies of scale)علاوه بر روش‌های جدید حتی همان روش‌های قدیمی را نیز به صرفه‌‌‌تر انجام داده و با تقبل هزینه‌‌‌های کمتر قیمت تمام‌شده مسکن در حوزه فعالیت خود را نسبت به ساخت‌وساز سنتی کاهش دهند.
در این شیوه به دلیل اثبات اهلیت و توانمندی توسعهگران می‌توان انتظار داشت تا اولا نظارت در فرآیند ساخت‌وساز به شکل بهتری انجام شود و ثانیا کاهش قیمت تمام‌شده به منزله افت کیفیت ساختمان‌‌‌ها نباشد؛ عاملی که در شرایط کنونی اقتصاد ایران و در وضعیتی که مدت زمان انتظار خرید مسکن در شهرهای بزرگ به ۱۵۰ سال رسیده، می‌تواند تا حدی التیام‌دهنده زخم‌‌‌های ناشی از تورم باشد. اما با توجه به آنچه گفته شد این سوال پیش خواهد آمد که در عصر دست‌نیافتنی شدن مسکن و روزافزونی آلودگی و روزهای پر از آلاینده در کلان‌شهری نظیر تهران چه کاری از دست دولوپرها برای کشور ساخته است؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که دولتها همواره میل به سیاستگذاری برای جهت‌دهی به فعالیت‌‌‌های اقتصادی در راستای تحقق منافع ملی دارند و در این عرصه به نظر می‌رسد که دولوپرها یا توسعهگران صنعت ساختمان از بیشترین پتانسیل و امکان همکاری برای بهبود محیط‌زیست و کیفیت زندگی در محیط شهری برخوردار هستند. آنچه تا به اینجا گفته شد نشان می‌دهد که با استفاده از ساخت‌وساز در سطح وسیع است که می‌توان این منافع را تامین کرد. این مساله نیز با توجه به اهمیت آن در سیاستهای کلان تنها از سوی دولوپرها قابل انجام است، زیرا در این روش ضمن کاهش هزینه‌‌‌ها و کنترل آن می‌توان هم مصرف مصالح را کاهش داد و هم میزان ضایعات باقی‌مانده از ساخت‌وساز را به حداقل رساند؛ با توجه به اینکه در کیک اقتصاد منابع محدود و مصارف بالقوه نامحدود است توجه به این امر به معنی حفظ سرمایه‌‌‌های ملی و امکان استفاده بهتر از آنها خواهد بود که این امر می‌تواند در تلفیق با امکانات علمی دیگر که در ایران نیز موجود است بسیار راهگشا باشد.
برای مثال زمانی که از روش‌های مدولار استفاده می‌شود کاهش هزینه‌‌‌ها به‌خصوص هزینه‌‌‌های مصالح به دلیل آنکه روش‌های سنتی از انرژی بسیاری استفاده می‌کنند امری طبیعی است. این مساله به طور غیرمستقیم به معنای کاهش مصرف انرژی در صنایع مربوطه در نظر گرفته می‌شود. از آنجا که در این روش‌ها بسیاری از قطعات نزدیک به کارگاه ساختمانی ساخته می‌‌‌شوند هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل نیز کاهش می‌‌‌یابد، اما نکته مهم‌تر این است که آسان‌‌‌تر بودن نظارت بر کار دولوپرها می‌تواند هماهنگی لازم برای اجرای استانداردهای موثر در ساخت ساختمان‌‌‌های پایدار و سبز را ایجاد کند. استفاده از عایق‌‌‌بندی‌‌‌های پیشرفته در کنار بهرهمندی از انرژی‌‌‌های تجدید‌پذیر همچون پنل‌‌‌های خورشیدی از جمله مواردی است که می‌تواند در مرحله بهره‌‌‌برداری نیز به کاهش مصرف انرژی منتهی شود. بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که استفاده از روش‌های جدید عایق‌‌‌بندی و نصب سیستم‌های کارآمد کنترلی در ساختمان‌‌‌ها تقاضا برای مصرف گاز در فصل زمستان و مصرف برق در فصل تابستان را به حداقل می‌‌‌رساند که خود این مساله به معنای افزایش امنیت انرژی در ایران است.
با این حال باید توجه داشت که دولتها در این عرصه باید سیاستهای حمایتی جدی را در مواجهه با دولوپرها در پیش بگیرند. این امر می‌تواند با جذب سرمایه در فناوری‌‌‌های نوین یا اتخاذ سیاستهای تشویقی در کنار تنظیم استانداردهای اجباری برای مصرف مناسب انرژی در ساختمان‌‌‌ها پی گرفته شود. بنابراین صنعتی‌سازی ساختمان با توجه به لزوم ساخت ساختمان‌‌‌های پایدار و سبز یک گام مهم برای ایجاد یک بازی برد- برد میان سازندگان و دولتمردان با هدف مشترک حفظ محیط‌زیست و بهبود وضعیت اقتصادی کشور است. برای نیل به این هدف و حفظ محیط‌زیست ایران نخستین گام ضروری شناسایی توسعهگران صنعت ساختمان به عنوان اشخاص تعریف‌شده در قانون است که مسیر را برای افزایش صنعتی‌سازی به شکل ایمن و اصولی فراهم می‌کند. البته باید در نظر داشت که به جز پیش‌‌‌سازی قطعات روش‌هایی نظیر ساخت مدولار و استفاده از فناوری دیجیتال وجود دارد که می‌تواند هزینه‌‌‌ها را در حدود ۳۰درصد کاهش دهد و مصرف انرژی را نیز به نصف برساند. روش‌های صنعتی همچنین منجر به کاهش قابل‌توجه ضایعات فولادی و بتنی می‌شود. بر اساس آنچه در خصوص هزینه‌‌‌های زیست‌محیطی مصالح گفته شد صرفه‌‌‌جویی یاد‌شده به تنهایی یک دستاورد بزرگ برای کنترل هزینه‌‌‌ها و ایجاد ساختمان سبز و پایدار است.
امکانات موجود برای داشتن شهری سالم
حال بیایید فرض کنیم که فعالیت‌‌‌های لازم برای استفاده از تکنولوژی‌‌‌های نو و مناسب در داخل ایران انجام شده و زمینه‌‌‌هایی که تاکنون در کشورهای دیگر اجرا شده قابل استفاده در ایران نیز هست. یکی از موارد جالبی که تاکنون برای ساخت ساختمان‌‌‌های سازگار با محیط‌زیست به ثبت رسیده استفاده از نماهای فتوکاتالیستی در ساختمان‌‌‌ها است که یکی از معروف‌‌‌ترین موارد آن، بیمارستانی در شهر مکزیکوسیتی پایتخت کشور مکزیک با نام torre de especialidades است. این نماها آلاینده‌‌‌هایی مانند UV و ترکیبات بی‌‌‌خطر نظیر ترکیبات آلی فرار و اکسیدهای نیتروژن را تجزیه می‌کنند. همچنین با جذب دی‌اکسید کربن به کاهش گازهای گلخانه‌‌‌ای کمک می‌کنند.
از دیگر فناوری‌‌‌های استفاده شده بتن‌‌‌های هوشمند هستند که می‌توانند به دلیل دارا بودن اکسید تیتانیوم و مواد جاذب دی‌اکسید کربن در مواجهه با UV خورشید عملکردی مناسب در تصفیه هوا داشته باشند. این نوع سیمان نیز در دسته فتوکاتالیست‌‌‌ها قرار میگیرد. ساختمان Palazzo Italia از جمله ساختمان‌‌‌های معروفی است که این نوع سیمان در آن به کار رفته است.
اما اگر از مواد شیمیایی عبور کنیم یکی از محبوب‌‌‌ترین شیوه‌‌‌های نماسازی در ساختمان‌‌‌های سازگار با محیط‌زیست، نماهای گیاهی یاVertical gardenها هستند که ضمن فراهم آوردن شرایط برای تصفیه هوای پیرامون ساختمان، نمای بصری خاصی به شهر می‌دهند. به نظر می‌رسد که این شیوه اکنون بیشترین کاربرد را در ساخت ساختمان‌‌‌های پایدار داشته است. در این میان اگرچه ایده‌های جسورانه‌‌‌ای نظیر استفاده از پنل‌‌‌های جلبکی یا ساختمان‌‌‌های دارای بیو فیلتر نیز به میان آمده اما به نظر می‌رسد پوشش‌‌‌های نانویی تاکنون توانسته‌‌‌اند در میان رقبا منطقی‌‌‌تر به نظر برسند، چرا که هزینه روش‌های دیگر بالاتر است.
طبیعتا تمامی روش‌های یاد‌شده به سبب آنکه در حال تجاری‌‌‌سازی شدن هستند و گستره استفاده از آنها چندان زیاد نیست برای کاهش هزینه‌‌‌ها و همچنین مقیاس‌پذیری نیازمند حمایت خواهند بود اگرچه در برخی موارد نظیر مورد اول و نماهای استفاده‌کننده از پوشش گیاهی شرایط محیطی همچون دسترسی به نور خورشید و نگهداری از گیاهان به عنوان راهی ساده‌‌‌تر در دسترس است. به طور کلی اما نماهای فتوکاتالیستی به دلیل اینکه نیاز به نور دارند آلاینده‌‌‌هایی نظیر nox و voc را تجزیه می‌کنند، برای شهرهای آفتابی نظیر تهران و بسیاری از کلان‌شهرهای دیگر مناسب به نظر می‌‌‌رسند، اما برای مثال در نماهای سبز به سبب آنکه کم‌آبی زیاد و وجود گردو غبار در ایران طی سال‌های گذشته به کرات دیده شده می‌شود گفت که احتمالا فتوسنتز چندان در این نماها موفق نباشد.
بنابر آنچه تاکنون شرح داده شد به نظر می‌رسد که اگرچه دولوپرها در همکاری با دولت می‌توانند نقش موثری در ساخت ساختمان‌‌‌های سازگار با محیط‌زیست داشته باشند و حتی با استفاده از نوآوریهای جهانی آثاری بدیع در ایران خلق کنند با این حال آنچه می‌تواند در کنار تشویق سازندگان نقش موثری در کاهش آلودگی هوا داشته باشد، توسعه زیرساخت‌‌‌های حمل‌ونقل شهری و استانداردسازی سوخت و انرژی صنایع است که طبیعتا در کنار اجبار به قوانین تدوینی می‌تواند اوضاع شهرها را بهتر کند. از این رو مهم‌ترین خدمتی که هم‌اکنون توسعهگران می‌توانند در عرصه ساخت بناهای سبز به ایران ارائه دهند، بهرهمندی از روش‌های صنعتی‌سازی به شکل اصولی است.
