تکاپوی پوتین برای تاسیس بورس غلات بریکس
بورس غلات بریکس، حرکت جسورانه روسیه برای متحول کردن قیمت جهانی گندم و تسلط بر بازارهای کشاورزی و انقلابی در بازار کالاهای کشاورزی و تحکیم موقعیت بلوک BRICS به عنوان ائتلافی تاثیرگذار بر مکانیزم‌‌های قیمت‌گذاری غلات در سراسر جهان است. در اجلاس اخیر رهبران بریکس که ماه گذشته در کازان روسیه برگزار شد، ولادیمیر پوتین از کشورهای عضو خواست تا ایجاد «بورس غلات بریکس» را در نظر بگیرند. وی با تاکید بر اینکه چند کشور بریکس از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غلات، حبوبات و دانه‌‌های روغنی هستند، تصریح کرد، پیشنهاد افتتاح بورس غلات بریکس با در نظر گرفتن نقش ویژه اعضا در تضمین امنیت غذایی، شاخص‌‌های قیمتی منصفانه و قابل پیش‌بینی برای محصولات تسهیل می‌شود.
پوتین همچنین بر پتانسیل این پروژه برای تبدیل شدن به یک بورس کالای تمام عیار در آینده تاکید کرد. وی بر ضرورت چنین مبادلهای در یک چشم‌‌انداز اقتصادی در حال تغییر جهانی، که در آن پویایی تجارت به سمت بازارهای نوظهور تغییر می‌کند، ابرام دارد. او ابراز اطمینان کرد که مبادله غلات می‌تواند به عنوان محافظی در برابر «مداخله منفی خارجی، گمانه‌زنی و تلاش برای ایجاد کمبود مصنوعی محصولات غذایی» عمل کند. رهبران کشورهای عضو در بیانیه پایانی خود در جریان اجلاس بریکس در شهر کازان روسیه از ابتکار روسیه برای ایجاد بورس غلات بریکس برای اطمینان از انعطاف‌‌پذیری زنجیره‌‌های تامین کالا و تضمین تجارت بدون محدودیت استقبال کردند. این امر منعکس‌‌کننده یک حرکت استراتژیک برای تقویت همکاری بین کشورها و ارتقای امنیت غذایی در میان شوک‌‌ها و بازارهای پرنوسان جهانی است.
ایده مبادله غلات که کشورها می‌توانند غلات را بدون استفاده از دلار آمریکا معامله کنند، ابتدا توسط اتحادیه صادرکنندگان غلات روسیه در پایان سال 2023 مطرح شد و بعدا مورد حمایت پوتین قرار گرفت. اتحادیه صادرکنندگان غلات روسیه، چشم‌‌انداز تجارت در بورس کالای بریکس را در آینده به بیش از یک تریلیون دلار می‌‌بیند. بی‌تردید روسیه به عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده گندم در جهان، به تطبیق و هژمونی شیوه‌‌های تجاری خود در پاسخ به تغییر چشم‌‌اندازهای ژئوپلیتیک ادامه می‌دهد و هدف آن تقویت بخش کشاورزی و در عین حال تضمین امنیت غذایی برای بازارهای داخلی و بین‌المللی است. بنابراین به چالش کشیدن وضعیت موجود بازار غلات به معنای تقابل جدی بریکس در مقابل «هیات تجارت شیکاگو» است. استراتژی روسیه، تقویت کشف قیمت و فشار برای مکانیزم قیمت‌گذاری جدید ناشی از ناامیدی از پایین‌‌ترین رکوردی است که گندم روسیه در بازار بین‌المللی در آن معامله می‌شود.
در اوایل اکتبر، مقامات کشاورزی روسیه توصیه کردند که صادرکنندگان داخلی از فروش گندم با قیمت کمتر از 250 دلار در هر تن خودداری کنند، که نشاندهنده تمایل به اعمال کنترل بیشتر بر مکانیزم‌‌های قیمت‌گذاری غلات است. پس ایجاد بورس غلات، به مثابه جدیدترین اقدام روسیه نوعی کنترل بازار به منظور تقویت قدرت تشکیل قیمت است. مقاومت شدید در برابر «رهبری قیمت» توسط کشورهای غربی در اذهان سیاستگذاران تجارت غلات روس کاملا آشکار است. بر اساس گزارش مرکز صادرات روسیه، گروه بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی و اعضای جدید مصر، امارات، اتیوپی و ایران است که بیش از 30درصد از زمین‌‌های کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهد. در سال 2023، اعضای بریکس 1.17 میلیون تن غلات در سال تولید کردند که 42درصد از حجم تولید جهانی را تشکیل می‌‌داد. مصرف ترکیبی 1.1 میلیون تن معادل 40درصد مصرف جهانی است.
با عضویت عربستان سعودی، مصر، امارات متحده عربی، ایران و اتیوپی، این ارقام به ترتیب به 1.24 میلیارد تن تولید و 1.23 میلیارد تن مصرف رسیده است. بریکس همچنین بیش از 40درصد از تولید جهانی گوشت، نزدیک به 40درصد از محصولات لبنی و بیش از 50درصد از کل تولید ماهی و غذاهای دریایی را به خود اختصاص داده است. اکثر کشورهای بریکس واردکننده خالص غلات هستند. تنها روسیه و برزیل سهم قابلتوجهی از بازار جهانی غلات را در اختیار دارند و به طور بالقوه می‌توانند از تنظیم قیمت سود ببرند. در سال‌جاری، روسیه 21درصد از کل صادرات گندم به برزیل را تامین کرد و در رتبه‌بندی از ایالات متحده و پاراگوئه پیشی گرفت. روسیه همچنین انواع کودهای شیمیایی و ادوات توسعه نیروگاه‌‌های هسته‌ای را به برزیل می‌‌فروشد.
بنا به آمار مرکز صادرات کشاورزی روسیه، روسیه در راستای توانایی گروه BRICS برای افزایش تجارت و زنجیره تامین جایگزین، 900 هزارتن گندم به برزیل در سال 2023 صادر کرد که از رتبه چهارم به رتبه دوم در میان تامین‌‌کنندگان پیشرو برزیل ارتقا یافت. آرژانتین به طور سنتی بزرگ‌ترین تامین‌‌کننده گندم برزیل با سهم بازار 54درصد در سال 2023 است، با این حال کاهش روابط سیاسی بین دو کشور در حال تغییر پویایی تجاری است. آرژانتین در اواخر سال 2023 از پیوستن به گروه بریکس خودداری کرد. در همین حال، اتحادیه اروپا برای جلوگیری از ورود گندم روسیه به بازارهای اتحادیه اروپا، حداکثر تعرفه واردات مجاز ۹۵ درصدی را برای گندم روسیه تعیین کرده و روسیه را به «تحریف قیمت‌های جهانی» متهم کرده است. اتحادیه اروپا پس از چین دومین تولیدکننده گندم در جهان است، در حالی که اوکراین ششمین تولیدکننده گندم در جهان است. قیمت‌های اروپایی در حال حاضر در فرانسه تعیین می‌شود.
در نتیجه، روسیه با پیشنهاد تاسیس بورس گندم، نهاد جایگزینی را هم برای طرف‌های اروپایی پیشنهاد کرده است که بر بورس غلات بریکس متمرکز شوند. این اتفاق به خریداران اجازه می‌دهد به‌‌جای قراردادهای مبتنی بر اتحادیه اروپا و واسطه‌‌ها، همان‌طور که در حال حاضر معمول است، مستقیما از تولیدکنندگان خرید کنند. این امر نحوه فرمول‌‌بندی عرضه‌‌ها و قیمت‌های جهانی را تغییر می‌دهد زیرا چین و هند اولین و سومین تولیدکنندگان بزرگ گندم در جهان هستند و روسیه چهارمین و بزرگ‌ترین صادرکننده گندم است. مبادله غلات بر اساس گروه‌بندی بریکس شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی و همچنین مصر، اتیوپی، ایران و امارات متحده عربی می‌تواند نفوذ جهانی هم داشته باشد و برای خریداران جهانی جنوب مفید باشد. از طرفی، کشورهای بریکس واردکنندگان بزرگ غلات آمریکای شمالی نیستند، زیرا معامله این غلات بیشتر در قاره آمریکا یا بازارهای اقیانوس آرام جریان دارد.
گروه بریکس تنها 8 یا 9درصد از صادرات گندم آمریکا را به خود اختصاص داده است. گسترش اخیر بریکس به مصر، ایران، امارات متحده عربی و اتیوپی، نفوذ کشاورزی این بلوک را بیشتر تقویت کرده است. این 9 کشور در حال حاضر 45درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند که نیروی هولناکی را در تجارت بین‌المللی گندم به نمایش می‌‌گذارند. ایجاد بورس غلات بریکس پیامدهای مهمی برای ژئوپلیتیک امنیت غذایی نیز دارد. همان‌طور که بلوک کنترل بیشتری بر مکانیزم‌‌های قیمت‌گذاری غلات به دست می‌‌آورد، به طور بالقوه می‌تواند از این اهرم برای تاثیرگذاری بر سیاست‌‌های جهانی غذا و روابط تجاری استفاده کند. استراتژی روسیه در ارائه گندم مازاد به کشورهای فقیر به صورت رایگان نشاندهنده قصد این بلوک برای استفاده از منابع کشاورزی به عنوان یک ابزار ژئوپلیتیک است. این رویکرد می‌تواند تغییرات تجارت بین‌المللی گندم و پویایی امنیت غذایی جهانی را تغییر دهد. از آنجا که بلوک بریکس با برنامه خود برای ایجاد بورس غلات رو به جلو حرکت می‌کند، موفقیت این طرح می‌تواند منجر به موارد زیر نیز شود:
- تغییر در پویایی شکل‌گیری قیمت کالا و ایجاد بستری جدید برای صادرات جهانی گندم
- تغییر در پویایی قدرت در پلتفرم‌‌های تجارت بین‌المللی کشاورزی
- افزایش رقابت بین مبادلات کشاورزی جهانی و دلارزدایی از بازار غلات
- تاثیر بیشتر اقتصادهای نوظهور بر قیمت جهانی غلات
- تغییرات بالقوه در سیاست‌‌ها و توافقات تجارت بین‌المللی
البته تاثیر تبادل غلات در بین اعضای بریکس می‌تواند گسترده باشد و به طور بالقوه چشم‌‌انداز کشاورزی جهانی و تجارت بین‌المللی را برای سال‌های آینده تغییر دهد. بسیاری از اعضای بریکس کشورهای غنی از منابع هستند و عمده صادرات آنها شامل نفت خام (مانند ایران و امارات)، سنگ‌آهن، سویا و شکر (از برزیل)، کودهای شیمیایی (از روسیه و چین) و قهوه و دانه‌‌های روغنی از اتیوپی است. بنابراین با توجه به این فراوانی، تبادل غلات میان آنها می‌تواند راه را برای تجارت بین منطقه‌‌ای قوی‌‌تر یا حتی برای بورس کالای بریکس گسترده‌‌تر هموارتر کند. از سویی همکاری قوی‌‌تر بین کشورهای بریکس ممکن است راه را برای توسعه زیرساخت‌‌های قوی‌‌تر (مانند تاسیسات ذخیره‌‌سازی) و اتصال کریدورها هموار کند. همان‌طور که پیشنهاد مصر تشنه گندم برای میزبانی یک مرکز ذخیره‌‌سازی غلات جهانی نشان می‌دهد، علاقه به چنین ابتکاراتی احتمالا متقابل خواهد بود.
در این منظر، تبادل غلات بریکس می‌تواند همسویی ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک بین کشورهای شرکت‌کننده را از طریق روابط قوی‌‌تر کشاورزی و تجاری با روسیه تقویت کند و به طور بالقوه منجر به تغییر در پویایی قدرت جهانی شود. از سویی، مبادله غلات بریکس به عنوان راهی برای به چالش کشیدن نظم جهانی غرب تلقی می‌شود، درست مانند اوپک که در دهه 1960 تاسیس شد، و انحصارطلبی شرکت‌های نفتی انگلیسی-آمریکایی را به چالش کشید. امروزه، روسیه یک‌چهارم صادرات جهانی غلات را به خود اختصاص می‌دهد، در حالی که قیمت‌های جهانی توسط نهادهای غربی، مانند گروه CME آمریکا و MATIF فرانسه تعیین می‌شود و عرضه توسط بازرگانان بزرگ اروپایی و آمریکایی، مانند کارگیل و ویترا، کنترل می‌شود.
مقامات روسی معتقدند بورس غلات بریکس احتمالا چهره بازار غلات جهانی را به شدت تغییر خواهد داد. به‌‌نظر روس‌‌ها؛ توافق‌نامه بین‌المللی گندم در سال 1933 توسط برخی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گندم جهان امضا شد که هدف آن تثبیت نوسانات قیمت در بازارهای بین‌المللی گندم بود. امضاکنندگان می‌‌خواستند از چرخه رونق و رکودی که در طول جنگ جهانی اول و بلافاصله پس از آن رخ داد اجتناب کنند. همچنین در طول جنگ جهانی دوم تلاش‌‌هایی برای مقابله با مازاد عرضه گندم و حمایت از قیمت‌های جهانی صورت گرفت و زیرساخت بازار جهانی غلات پس از جنگ جهانی دوم زمانی که صادرات گندم و ذرت ایالات متحده بر بازار مسلط شد، شکل گرفتند. امروزه نیز اگرچه صادرات ایالات متحده دیگر نقش سابق را بازی نمی‌‌کند، اما همچنان قیمت‌های جهانی در درجه اول توسط بورس کالای شیکاگو تعیین می‌شود. همچنین؛ مسکو به دنبال کناره‌‌گیری از تجارت غلات با دلار آمریکا به نفع ارزهای ملی کشورهای عضو بریکس است.
از آنجا که تجارت درون بریکس و صادرات کالا از کشورهای عضو و واردات به کشورهای عضو اغلب به دلار آمریکا قیمت‌گذاری می‌شود، تغییر این الگوها می‌تواند بر تسلط دلار تاثیر منفی بگذارد. این امر به‌ویژه در تجارت انرژی با توجه به اینکه عربستان سعودی بیش از یک‌سوم تولید جهانی نفت را تشکیل می‌دهد، صادق است. دلارزدایی از این جریان‌‌ها می‌تواند تاثیر قابلتوجهی داشته باشد. با توجه به سهم بازار این کشورها، تلاش‌‌های جدید برای راه‌‌اندازی بورس غلات بین BRICS نیز مستلزم دقت نظر است. دلار آمریکا در حال حاضر با واکنش منفی در بازار نفت مواجه شده است و کشورهای بریکس تجارت دوجانبه غیر‌دلاری را بین خود افزایش داده‌‌اند. مقامات ایالات متحده کاهش تدریجی سهم دلار از ذخایر جهانی را پیش‌بینی می‌کنند، اما استفاده از ارزهای جایگزین در حال حاضر محدود است.
از آنجا که بیشتر اقتصادهای بریکس و بانک توسعه ملی برای معاملات غلات به دلار وابسته هستند، خطر کمی برای تسلط نزدیک به میان‌مدت آن وجود دارد. در حالی که کشورهای بریکس بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان غلات هستند، اما هیچ اهرمی برای تاثیرگذاری بر قیمت کالاهای کشاورزی حیاتی برای امنیت غذایی آنها ندارند. بورس کالای بریکس می‌تواند این مشکل را حل کند. طرفه اینکه مدتی است که ایده فروش غلات به مشتریان خارجی به روبل در نهادهای دولتی روسیه مطرح شده است. با کمک BRICS انکشاف صحیح قیمت می‌تواند به واقعیت تبدیل شود. تبادل غلات بریکس می‌تواند به حفظ صادرات غلات روسیه در زمانی که محدودیت‌های بین‌المللی علیه این کشور ادامه دارد، کمک کند.
از نظر منتقدان؛ ایجاد یک سیستم جایگزین برای تجارت غلات نیازمند اراده سیاسی، زمان و تلاش‌‌های اساسی است.اطمینان از سطح نقدینگی معاملات بورس و جذب مشارکت‌‌کنندگان در معاملات، از جمله بخش خصوصی را به عنوان چند چالش در ایجاد و تنظیم بورس غلات بریکس برشمرد. البته، لازم است از سطح خاصی از رقابت اطمینان حاصل شود. اما ایجاد چنین مبادلهای در شرایط ژئوپلیتیک کنونی برای روسیه که 22درصد از صادرات غلات جهانی را به خود اختصاص می‌دهد و به دلیل تحریم غربی‌‌ها و محدودیت‌های خارجی در معرض خطر است، بیش از همه ضروری است. تحلیلگران روسی معتقدند روابط چین و کشورهای غربی تا حد زیادی آینده پروژه‌‌هایی مانند بورس غلات بریکس را تعیین خواهد کرد. باید پذیرفت که به‌‌تدریج اقتصاد جهانی به تدریج به دو منطقه پولاریزه می‌شود. بازیگران اصلی چین و ایالات متحده هستند که شرکای تجاری بزرگی در اطراف خود دارند. بسیاری معتقدند که ایالات متحده نمی‌تواند مانند گذشته بر بازار جهانی غلات تاثیر بگذارد.
تنش‌‌های تجاری نزدیک بین کشورهای غربی و چین می‌تواند چین را به سمت کشف فرصت‌‌ها برای تعمیق روابط با دیگر اقتصادهای نوظهور سوق دهد. حتی انتخاب ترامپ به‌‌عنوان ریاست جمهوری 2024 ایالات متحده و رفتارهای وی نقش مهمی ایفا خواهد کرد، زیرا دونالد ترامپ، به دنبال تشدید درگیری تجاری با اعمال تعرفه‌‌های 50 درصدی بر واردات چین است. ایجاد بورس غلات بریکس با هدف نظم چند قطبی و دموکراتیک و ایجاد بستری برای افزایش ثبات قیمت‌ها و محافظت از بازارهای ملی در برابر نوسانات خارجی نیز در نظر گرفته شده است. این ابتکار در جریان نشست بریکس در کازان روسیه مورد بحث قرار گرفت. علاوه بر این، طرح مبادله غلات با استراتژی گسترده‌‌تر روسیه برای ایجاد ابزارهای مالی جدید که وابستگی به دلار آمریکا را کاهش می‌دهد، همسو است.
واضح است که تجارت بین‌المللی گندم در آستانه تغییر قابلتوجهی قرار دارد. موفقیت بورس غلات بریکس می‌تواند نویددهنده عصر جدیدی در کالاهای کشاورزی باشد که پیامدهای گسترده‌‌ای برای کشاورزان، بازرگانان و مصرف‌کنندگان در سراسر جهان خواهد داشت. تبادل غلات بریکس می‌تواند نفوذ ژئواکونومیک مسکو را بر کشورهای شرکت‌کننده تقویت کند. این امر نقش روسیه را به عنوان تامین‌‌کننده حیاتی غلات و کود برای این کشورها تقویت می‌کند و اتکای اقتصادی آنها را تقویت کرده و اهرم اقتصادی و دیپلماتیک قابلتوجهی را برای مسکو حفظ می‌کند.
