سالانه بیش از ۵۰ میلیون تن پسماند دیجیتال در سطح جهان تولید می‌شود؛
آتشفشان خاموش اقتصاد دیجیتال
طبق آمار منتشرشده توسط سازمان ملل، سالانه بیش از ۵۰میلیون‌تن پسماند دیجیتال در سطح جهان تولید می‌شود. این میزان به‌سرعت در حال افزایش است و پیش‌بینی‌‌‌‌ها نشان می‌دهد که تا سال۲۰۳۰، این عدد به بیش از ۷۵میلیون تن خواهد رسید. تنها کمتر از ۲۰درصد این زباله‌‌‌‌ها به‌‌‌‌طور رسمی بازیافت می‌شوند و باقی‌مانده یا در محیط رها‌شده، یا به‌صورت غیرقانونی به کشورهای درحال‌توسعه منتقل می‌شوند.
بازار سیاه بازیافت
یکی از جنبه‌های این بحران، بازار سیاه دورریزهای الکترونیکی است. کشورهای توسعه‌‌‌‌یافته، به دلیل قوانین سختگیرانه زیست‌محیطی، نمی‌توانند به‌‌‌‌راحتی بقایای تجهیزات الکترونیکی را در خاک خود دفع کنند. از این‌رو، بسیاری از این زباله‌‌‌‌ها به‌صورت غیرقانونی به کشورهای درحال‌توسعه ارسال می‌شوند. در این کشورها، به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب، مردم محلی با روش‌های سنتی و غیراستاندارد، مانند سوزاندن قطعات الکترونیکی یا شست‌‌‌‌وشوی مدارهای الکتریکی با اسید، اقدام به بازیافت فلزات ارزشمند می‌کنند. این فرآیند باعث آزاد‌شدن گازهای سمی، نشت مواد شیمیایی خطرناک به آب‌های زیرزمینی و آلودگی خاک و هوا می‌شود. در مناطقی مانند اگبوگ‌‌‌‌بلوشی در غنا، گویو در چین و برخی بخش‌های هند،میلیون‌ها نفر در معرض خطرات ناشی از تماس با این مواد سمی قرار دارند. تحقیقات نشان‌داده‌اند که کودکانی که در نزدیکی این مناطق زندگی می‌کنند، دچار مشکلات تنفسی، آسیب‌های عصبی و ناهنجاری‌‌‌‌های ژنتیکی می‌شوند.
فلزات گرانبها در دل زباله‌‌‌‌ها
آنچه این بحران را پیچیده‌‌‌‌تر می‌کند، ارزش اقتصادی بالای پسماندهای دیجیتالی است. بنا به داده‌های چندین تارنما از جمله bazyaftonline، goldrecovery، easygold و Iranrefining، هر یک‌میلیون تلفن‌همراه دور ریخته‌شده، حدود ۳۴کیلوگرم طلا، ۳۵۰کیلوگرم نقره و ۱۵کیلوگرم پالادیوم دارد. اگر این مواد به‌‌‌‌طور صحیح بازیافت شوند، می‌توانند نقش مهمی در کاهش استخراج معادن فلزات و حفاظت از محیط‌زیست داشته باشند. اهمیت مدیریت زباله‌‌‌‌های الکترونیکی به دلایل متعدد غیرقابل‌انکار است. استخراج از معادن فلزی یکی از آلاینده‌‌‌‌ترین فعالیت‌های صنعتی محسوب می‌شود؛ برای تولید هر‌گرم طلا،هزاران لیتر آب مصرف و حجم زیادی دی‌‌‌‌اکسید‌کربن وارد جو می‌شود، درحالی‌که بازیافت زباله‌‌‌‌های الکترونیکی می‌تواند وابستگی به استخراج جدید را کاهش دهد. از سوی دیگر، منابع طبیعی محدودند و در چند دهه‌آینده، ذخایر برخی فلزات کمیاب مانند نئودیمیوم و گالیوم که برای ساخت پردازنده‌‌‌‌های کامپیوتری ضروری‌‌‌‌اند، به پایان خواهند رسید. یک سیستم بازیافت کارآمد می‌تواند زنجیره تامین این مواد را حفظ کند، همچنین اقتصاد چرخشی و کاهش وابستگی به مواد خام از دیگر مزایای بازیافت است؛ کشورهایی مانند ژاپن، آلمان و سوئد با سرمایه‌گذاری‌میلیارد دلاری در صنعت بازیافت ضایعات الکترونیکی، توانسته‌‌‌‌اند تا حد زیادی، خود را از استخراج فلزات جدید بی‌‌‌‌نیاز و منابع ارزشمند را در چرخه تولید حفظ کنند.
چالشی جدی و فرصتی نهفته
طبق گزارش اتاق بازرگانی تهران، سالانه حدود ۴۰۰هزار‌تن زباله الکترونیک در ایران تولید می‌شود، با این‌حال اطلاعات دقیقی درباره میزان بازیافت این زباله‌‌‌‌ها در دسترس نیست و به‌نظر می‌رسد بخش غیررسمی در جمع‌‌‌‌آوری و بازیافت این نوع زباله‌‌‌‌ها فعالیت بیشتری دارد. این موضوع نشان‌دهنده نیاز به بهبود مدیریت و توسعه زیرساخت‌های مناسب برای بازیافت زباله‌‌‌‌های الکترونیک در کشور است. درحالی‌که کشورهای دیگر در حال سرمایه‌گذاری روی اقتصاد چرخشی هستند، ایران هنوز به یک استراتژی ملی برای مدیریت ضایعات الکترونیکی نیاز دارد، در غیر این‌صورت طی سال‌های آینده، این معضل به یکی از تهدیدهای جدی محیط‌زیستی کشور تبدیل خواهدشد. برای بهبود شرایط مدیریت ضایعات الکترونیکی، اتخاذ سیاست‌های دقیق و یکپارچه ضروری است. یکی از گام‌های کلیدی، ایجاد قوانین سختگیرانه برای تولیدکنندگان است، به‌‌‌‌گونه‌‌‌‌ای که شرکت‌های فناوری ملزم شوند مسوولیت بازیافت محصولات خود را بر عهده بگیرند. در بسیاری از کشورهای اروپایی، برندهای مطرحی مانند اپل و سامسونگ موظفند برای هر دستگاه فروخته‌‌‌‌شده، یک برنامه بازیافت ارائه دهند، سیاستی که می‌تواند در ایران نیز اجرا شود. علاوه‌بر این، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته بازیافت می‌تواند نه‌‌‌‌تنها به کاهش آلودگی زیست‌محیطی کمک کند، بلکه فرصت‌های شغلی جدیدی نیز ایجاد کند. با توجه به رشد سریع ضایعات الکترونیکی در ایران، راه‌اندازی کارخانه‌‌‌‌های مجهز به فناوری‌های مدرن می‌تواند گامی موثر در مدیریت این بحران باشد. در کنار این اقدامات، آموزش عمومی و فرهنگ‌سازی نیز نقشی اساسی دارد، چراکه بسیاری از مردم از خطرات ناشی از زباله‌‌‌‌های الکترونیکی و روش‌های صحیح دفع آن بی‌‌‌‌اطلاعند. تبلیغات و برنامه‌های آگاهی‌‌‌‌بخش درباره مزایای بازیافت می‌تواند موجب افزایش میزان تفکیک زباله‌‌‌‌های الکترونیکی و مشارکت عمومی در این فرآیند شود.
آینده در دستان ماست
دورریزهای الکترونیکی، همان‌طور که یک تهدید بزرگ برای محیط‌زیست به‌شمار می‌روند، می‌توانند یک فرصت اقتصادی برای کشورهایی باشند که رویکرد هوشمندانه‌‌‌‌ای در پیش می‌گیرند. جهان در حال حرکت به سمت اقتصاد چرخشی است و کشورهایی که زودتر روی فناوری‌های پاک و بازیافت سرمایه‌گذاری کنند، در آینده مزیت رقابتی خواهند داشت. در ایران نیز با تدوین قوانین مناسب، حمایت از صنعت بازیافت و افزایش آگاهی عمومی، می‌توان این تهدید زیست‌محیطی را به یک فرصت اقتصادی تبدیل کرد، در غیر این‌صورت این آتشفشان خاموش، با نشت فلزات سنگین و آلاینده‌‌‌‌های شیمیایی، مشکلاتی جبران‌‌‌‌ناپذیر برای نسل‌های آینده به‌همراه خواهدداشت. ایران در مسیر مدیریت نخالههای الکترونیکی در یک دوراهی حساس قرار دارد؛ یعنی یا باید به سمت یک بحران زیست‌محیطی حرکت کند یا به‌سوی یک اقتصاد سبز و پایدار گام بردارد. بررسی وضعیت فعلی نشان می‌دهد؛ در حال‌حاضر، نبود زیرساخت‌های مناسب برای بازیافت رسمی، رشد سریع مصرف کالاهای دیجیتال و عدم‌نظارت کافی بر تجارت غیررسمی زباله‌‌‌‌های تکنولوژیک، کشور را در مسیر بحران قرار داده‌است.
چالش‌های پیش‌روی ایران
ایران در مدیریت زباله‌‌‌‌های الکترونیکی با چالش‌های متعددی روبه‌‌‌‌روست. افزایش تولید ضایعات الکترونیکی یکی از معضلات اصلی است، درحالی‌که سالانه حدود ۴۰۰هزار‌تن زباله الکترونیکی در کشور تولید می‌شود، تنها بخش کوچکی از آن به‌صورت رسمی بازیافت می‌شود. در کنار این حجم روبه‌رشد، فعالیت‌های غیررسمی و دفن غیراصولی نیز به نگرانی‌های زیست‌محیطی دامن زده‌است؛ بسیاری از این ضایعات در کارگاه‌های غیرمجاز پردازش‌شده یا مستقیما در طبیعت رها می‌شوند که منجر به آلودگی خاک و منابع آبی می‌شوند. از سوی دیگر، کمبود سیاستگذاری‌های موثر و نبود قوانین سختگیرانه در این حوزه، باعث‌شده که بسیاری از شرکت‌های تولیدکننده مسوولیت‌‌‌‌پذیری لازم را در قبال بازیافت محصولات خود نداشته باشند، درحالی‌که در کشورهای توسعه‌‌‌‌یافته، چنین قوانینی باعث‌شده تولیدکنندگان در فرآیند بازیافت مشارکت بیشتری داشته باشند، با این‌حال ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه، از بحران فاصله گرفته و به سمت یک اقتصاد سبز حرکت کند. برای این کار، سرمایه‌گذاری در بازیافت صنعتی، وضع قوانین شفاف برای تولیدکنندگان، توسعه اقتصاد چرخشی و آگاهی‌‌‌‌بخشی به شهروندان از اهمیت بالایی برخوردار است. اگر ایران نتواند در کوتاه‌مدت به این مشکلات سر و سامان دهد، با تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و افزایش هزینه‌های ناشی از آلودگی روبه‌رو خواهدشد، اما اگر مسیر درستی را انتخاب کند، می‌تواند از نخالههای الکترونیکی به‌عنوان یک منبع اقتصادی ارزشمند بهره‌‌‌‌برداری‌کرده و به سمت پایداری محیط‌زیستی حرکت کند.
