چشم‌انداز جهانی بازار انرژی تحلیل شد؛ از جهش تقاضا تا نقش تعیینکننده کشورهای در حال توسعه
۴ موتور مصرف انرژی در ۲۰۲۴
توربین‌های بادی در منطقه بیابانی پالم اسپرینگز در ایالت کالیفرنیا / عکس ریکی اسکویول
آژانس بین‌المللی انرژی در گزارشی با عنوان «بازبینی جهانی انرژی ۲۰۲۵» تلاش کرده است تا با بررسی روندهای سال ۲۰۲۴، تصویری جامع و چندبعدی از وضعیت انرژی در سال ۲۰۲۵ ارائه دهد. این گزارش به بررسی روندهای منطقه‌‌‌ای، تغییرات در ترکیب منابع سوخت، پیشرفت‌‌‌های فناوری‌‌‌های نوین و تاثیرات اقتصادی و ژئوپلیتیک بر بازارهای انرژی پرداخته است. در ادامه، به تفصیل به هر یک از این ابعاد پرداخته خواهد شد.
تقاضای رو به رشد
تقاضای جهانی انرژی در سال ۲۰۲۴ با افزایش ۲.۲ درصدی به ۶۵۰ اگزاژول رسیده است، که از میانگین رشد سالانه دهه گذشته (۱.۳درصد در بازه ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳) به‌‌‌طور قابل‌‌‌توجهی فراتر است. بخش برق با رشد خیره‌‌‌کننده ۴.۳ درصدی، معادل ۱۰۸۰ تراوات‌‌‌ساعت، حدود سه‌‌‌پنجم این افزایش را به خود اختصاص داده است و به‌‌‌عنوان قلب تپنده این تحولات شناخته می‌شود. این رشد چشمگیر نتیجه عوامل متعددی بوده است:
گرمای بی‌‌‌سابقه و نیاز به سرمایش: سال ۲۰۲۴ یکی از گرم‌‌‌ترین سال‌های اخیر بوده است. افزایش میانگین دمای جهانی، به‌‌‌ویژه در ماه‌‌‌های تابستان، تقاضا برای سیستم‌‌‌های سرمایشی در منازل، ادارات و صنایع را به‌‌‌شدت افزایش داده است. این موضوع به‌‌‌ویژه در مناطق گرمسیری و کشورهای در حال توسعه مشهودتر است.
توسعه صنعتی پرشتاب: کشورهای در حال توسعه، به‌‌‌ویژه در آسیا، شاهد رشد سریع صنایع سنگین و انرژی‌‌‌بر مانند فولاد، سیمان و پتروشیمی بوده‌‌‌اند که نیاز به انرژی الکتریکی را افزایش داده است.
برقی شدن حمل‌‌‌ونقل: گسترش استفاده از خودروهای الکتریکی، به‌‌‌ویژه در بازارهای بزرگی مانند چین و اروپا، تقاضای برق را به‌‌‌طور چشمگیری بالا برده است. این روند نشان‌‌‌دهنده حرکت جهانی به سمت حمل‌‌‌ونقل پایدار است.
دیجیتال‌‌‌سازی و هوش مصنوعی: توسعه زیرساخت‌‌‌های دیجیتال، از جمله مراکز داده عظیم برای پشتیبانی از هوش مصنوعی و خدمات ابری، مصرف برق را در مقیاس جهانی افزایش داده است. این عامل به‌‌‌ویژه در اقتصادهای پیشرفته و چین برجسته‌‌‌تر است. به‌‌‌عنوان مثال، چین با افزایش ۷درصدی مصرف برق (معادل ۵۵۰ تراوات‌‌‌ساعت) بیش از نیمی از رشد جهانی را به خود اختصاص داده است. در همین حال، هند با رشد 4.9درصدی تقاضای انرژی، در این زمینه از بسیاری از کشورهای پیشرفته پیشی گرفته است.
محوریت کشورهای در حال توسعه
یکی از بارزترین ویژگی‌‌‌های سال ۲۰۲۴، جابه‌‌‌جایی مرکز ثقل مصرف انرژی از کشورهای پیشرفته به کشورهای در حال توسعه بوده است. به طوری که بیش از ۸۰درصد رشد تقاضای جهانی انرژی از سوی این کشورها، به‌‌‌ویژه چین و هند، بوده است. در ادامه، جزئیات این روندها بررسی می‌شود:
غول همچنان پیشتاز: چین به‌‌‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی جهان، در سال ۲۰۲۴ با وجود کاهش نرخ رشد خود به زیر 3 درصد (در مقایسه با ۶درصد در سال ۲۰۲۳) همچنان با افزایش تقاضای انرژی مواجه بوده است. این کاهش نسبی به دلیل کند شدن برخی فعالیت‌‌‌های صنعتی و بهبود کارآیی انرژی در این کشور بوده است. با این حال، افزایش ۵۵۰ تراوات‌‌‌ساعت در مصرف برق، چین را به بزرگ‌ترین عامل رشد تقاضای جهانی تبدیل کرده است. تمرکز بر برقی‌‌‌سازی و توسعه زیرساخت‌‌‌های دیجیتال، از جمله عوامل کلیدی این افزایش بوده‌‌‌اند.
ستاره نوظهور انرژی: هند با رشد 4.9 درصدی در تقاضای انرژی، از رشد ترکیبی کشورهای پیشرفته پیشی گرفته است. این افزایش عمدتا به دلیل توسعه صنعتی، گسترش شهرنشینی و افزایش مصرف برق در بخش‌‌‌های خانگی و تجاری بوده است. گرمای شدید نیز نیاز به سرمایش را در این کشور بالا برده و وابستگی به منابع انرژی سنتی مانند زغال‌‌‌سنگ را تشدید کرده است.
اقتصادهای پیشرفته: احیای تدریجی در کشورهای پیشرفته، پس از سال‌ها کاهش یا رکود در تقاضای انرژی، نشانه‌‌‌هایی از بهبود مشاهده شده است. ایالات متحده با رشد 1.7درصدی در مصرف انرژی، به لطف بهبود اقتصادی و افزایش فعالیت‌‌‌های صنعتی، از روند نزولی خارج شده است. اتحادیه اروپا نیز با بازگشت جزئی از رکود انرژی، رشد اندکی را تجربه کرده که عمدتا به دلیل افزایش استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر بوده است. این تفاوت‌‌‌های منطقه‌‌‌ای نشان‌‌‌دهنده تغییر ساختاری در الگوی مصرف انرژی جهانی است، جایی که کشورهای در حال توسعه به موتور اصلی رشد تبدیل شده‌‌‌اند و کشورهای پیشرفته در حال تطبیق خود با مدل‌‌‌های پایدارتر هستند.
حرکت به سوی آینده‌‌‌ای پاک‌‌‌تر
در سال ۲۰۲۴، تمامی منابع انرژی شاهد افزایش عرضه بودند، اما ترکیب آنها دستخوش تغییرات قابل‌‌‌توجهی شد که نشان‌‌‌دهنده حرکت جهانی به سمت منابع پاک‌‌‌تر است. در ادامه، سهم هر منبع به‌‌‌صورت مفصل بررسی می‌شود:
انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر: ستاره‌‌‌های درخشان
انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر، به‌‌‌ویژه سیستم‌‌‌های فتوولتائیک خورشیدی و انرژی بادی، با سهم ۳۸درصدی از رشد عرضه انرژی، پیشتاز بوده‌‌‌اند. این منابع نه تنها به تامین تقاضای روبه‌‌‌رشد کمک کرده‌‌‌اند، بلکه نقش مهمی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای نیز ایفا کرده‌‌‌اند.
گاز: پل انتقالی
گاز طبیعی با رشد ۲۸ درصدی، به‌‌‌عنوان یک منبع انتقالی کلیدی در تولید برق و صنایع عمل کرده است. این رشد به‌‌‌ویژه در کشورهایی مشهود بود که به دنبال کاهش وابستگی به زغال‌‌‌سنگ بوده‌‌‌اند.
زغال‌‌‌سنگ: حضور پایدار اما محدود
زغال‌‌‌سنگ با سهم ۱۵درصدی از رشد عرضه، همچنان در کشورهای در حال توسعه، به‌‌‌ویژه در آسیا، نقش مهمی داشته است. با این حال، رشد ملایم آن نشان‌‌‌دهنده کاهش تدریجی وابستگی جهانی به این سوخت فسیلی است.
نفت: کاهش تاریخی سهم
عرضه نفت با رشد ۱۱ درصدی همراه بود، اما رشد کلی تقاضای آن به 0.8درصد کاهش یافت. برای اولین بار در ۵۰ سال گذشته، سهم نفت در سبد انرژی جهانی به زیر ۳۰درصد رسید که نشانه‌‌‌ای از افول تدریجی این منبع در برابر رقبای پاک‌‌‌تر است.
انرژی هسته‌‌‌ای: احیای آرام
انرژی هسته‌‌‌ای با سهم ۸درصدی از رشد عرضه، به‌‌‌ویژه در کشورهایی مانند چین و فرانسه، شاهد افزایش بوده است. بهره‌‌‌برداری از رآکتورهای جدید نشان‌‌‌دهنده بازگشت اعتماد به این منبع کم‌‌‌کربن است.
سپری در برابر بحران اقلیمی
گزارش آژانس بین‌المللی انرژی در بخشی دیگر فناوری‌‌‌های نوین در سال ۲۰۲۴ را به‌‌‌عنوان ناجیان محیط‌زیست معرفی کرده است. این فناوری‌‌‌ها نقش بی‌‌‌بدیلی در کاهش اثرات زیست‌‌‌محیطی رشد تقاضای انرژی ایفا کرده‌‌‌اند. در ادامه، جزئیات این پیشرفت‌‌‌ها ارائه شده است:
خودروهای الکتریکی: انقلابی در حمل‌‌‌ونقل
فروش جهانی خودروهای الکتریکی با رشد ۲۵درصدی به ۱۷میلیون دستگاه رسیده است. چین با رشد ۴۰درصدی، حدود دوسوم بازار جهانی را در اختیار گرفته است. ایالات‌متحده با رشد ۱۰ درصدی و اتحادیه اروپا با کاهش ۶ درصدی (به دلیل کاهش یارانه‌‌‌ها در برخی کشورها) در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار گرفتند. این رشد نشان‌‌‌دهنده استقبال گسترده از حمل‌‌‌ونقل پاک است.
انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر: جهش ظرفیت تولید
ظرفیت سیستم‌‌‌های فتوولتائیک خورشیدی با رشد ۳۰ درصدی به ۵۵۰ گیگاوات رسید. چین با افزودن ۳۴۰ گیگاوات، از اهداف تعیین‌‌‌شده برای سال ۲۰۳۰ خود فراتر رفته است. اتحادیه اروپا با ۶۰ گیگاوات، ایالات متحده با ۵۰ گیگاوات و هند با ۳۰ گیگاوات نیز گام‌‌‌های بزرگی در این زمینه برداشته‌‌‌اند.
انرژی هسته‌‌‌ای: بازگشت به صحنه
ظرفیت انرژی هسته‌‌‌ای با افزایش ۷ گیگاوات، رشدی ۳۳ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۳ را تجربه کرد. بهره‌‌‌برداری از شش رآکتور جدید در کشورهای چین، فرانسه، هند، امارات و ایالات متحده، نشان‌‌‌دهنده تجدید علاقه به این منبع انرژی پاک در سال گذشته میلادی بوده است. این فناوری‌‌‌ها در مجموع توانستند 2.6 گیگاتن از انتشار دی اکسید کربن را کاهش دهند که معادل ۷درصد از کل انتشار جهانی است. با این حال، افزایش 0.8درصدی انتشار کل دی اکسید کربن به 37.8 گیگاتن نشان می‌دهد که تلاش‌‌‌های بیشتری برای مهار این چالش لازم است.
ما در کجای بازی ایستاده‌‌‌ایم؟
بر اساس نمودار‌‌‌های 2و 3، از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴، تقاضای نفت در مناطقی مانند اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده کاهش چشمگیری داشته است؛ این در حالی است که مصرف گاز طبیعی در مناطق در حال توسعه، به‌‌‌ویژه آسیا و خاورمیانه، از سال ۲۰۰۰ تا امروز روندی صعودی را طی کرده است. این تغییرات نه تنها نشانه‌‌‌ای از تحول در الگوهای مصرف انرژی جهانی است، بلکه سال ۲۰۲۴ را به نقطه‌‌‌عطفی در تاریخ انرژی تبدیل کرده است. کاهش تقاضای نفت در بازارهای سنتی غربی و رشد تقاضای گاز در آسیا و خاورمیانه، نشان می‌دهد که زمان بازنگری در اولویت‌‌‌های صادراتی فرارسیده است. ایران می‌تواند با توسعه زیرساخت‌‌‌های گازی، افزایش تولید و صادرات گاز طبیعی، و تمرکز بر بازارهای در حال رشد، هم از ظرفیت‌‌‌های موجود بهره‌‌‌برداری کند و هم از آسیب‌‌‌پذیری ناشی از کاهش درآمدهای نفتی بکاهد. از سوی دیگر، تحولات سال ۲۰۲۴ پیام‌‌‌های روشنی برای آینده دارد.
رشد سریع مصرف برق و گسترش فناوری‌‌‌های پاک، لزوم سرمایه‌‌‌گذاری گسترده در انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر را برای ایران دوچندان کرده است. همزمان با افزایش انتشار دی‌‌‌اکسید کربن در سطح جهانی، ایران نیز باید در سیاستگذاری‌‌‌های خود توازن میان رشد اقتصادی و حفاظت از محیط‌زیست را رعایت کند. سیاستگذاری هوشمندانه و هماهنگ با تحولات بین‌المللی، کلید استفاده از فرصت‌‌‌های نوظهور در عصر جدید انرژی است.
